Lemos: «Rozavales vén de Roncesvalles e é sen dúbida un topónimo 100% xacobeo»

O filólogo, profesor universitario e escritor Gonzalo Navaza é autor dun estudo sobre a toponimia de certos lugares que deben os seus nomes ao rei Afonso IX. Este traballo, que fala da parroquia monfortina de Rozavales, foi mencionado como argumento nunha petición dirixida á Xunta pola asociación veciñal de Vilachá de Salvadur para que se recoñeza unha variante do Camiño de Inverno entre esta parroquia da Pobra do Brollón e Monforte de Lemos. Navaza, que foi membro da comisión de toponimia do Goberno galego, relaciona o nome de Rozavales co de Roncesvalles.

—Por que defende que o topónimo de Rozavales ten esa orixe?

—Porque hai moitas probas documentais que o demostran. Rozavales chamábase antigamente Santa María de Salvadur e o nome foi cambiado cando se instalou nesa parroquia a Orde de Roncesvalles, unha orde militar e monástica promovida pola catedral de Pamplona e o rei Sancho III de Navarra que tiña como obxectivo prestar axuda aos peregrinos dos Camiños de Santiago. Afonso IX, que tiña boas relacións co rei de Navarra, encomendou a parroquia á Orde de Roncesvalles para que abrise nese lugar un hospital de peregrinos, é dicir, un albergue. Ao mesmo tempo cambiou o nome da parroquia.

—Que significado ten orixinalmente o topónimo?

—Procede do verbo ruptiare, do latín vulgar, do que procede tamén o verbo galego rozar. Ten o significado de romper ou roturar. O topónimo Roncesvalles fai referencia a unhas terras que foron desbravadas para practicar cultivos. Nos documentos medievais en latín aparece con diversas variantes como Roncidevallibus e Roncisdevallis, entre outros. En galego transformouse en Rozavales. Claro que o nome de Rozavales non alude a unha característica física propia desa parroquia de Monforte porque non surxiu da tradición popular local, senón que foi traído de fóra xa feito, imposto polo poder real. É sen dúbida un topónimo 100% xacobeo, porque ten unha relación directa coas peregrinacións a Santiago. É un nome moi relacionado tamén co Códice Calixtino e coas tradicións xacobeas sobre Carlomagno.

—Por que motivo?

—Porque a figura de Carlomagno foi relacionada durante moito tempo coa descuberta do sepulcro do apóstolo en Compostela e coa creación dos camiños de Santiago, aínda que na realidade histórica non tivo ningunha relación coas peregrinacións. Era unha fantasía seudohistórica que circulou sobre todo en Francia, pero tamén na península Ibérica e que está reflectida na Historia de Turpín, un dos libros que forman o Códice Calixtino. Roncesvalles é un lugar moi vinculado ás peregrinacións e ás lendas sobre Carlomagno. É normal que a Afonso IX, gran promotor dos camiños de Santiago, lle parecese un nome axeitado para unha parroquia galega atravesada por unha ruta de peregrinos onde se estableceu un hospital da Orde de Roncesvalles. É unha mostra dunha mentalidade moi típica desa época que despois deixou de ser común.

—E iso por que sucedeu?

—Porque a partir do século XIII hai un cambio de paradigma na historiografía oficial e as lendas de Carlomagno, que antes foran moi prestixiosas, deixan de relacionarse coas peregrinacións a Santiago. O poder político e eclesiástico fixo un gran esforzo por borrar esa antiga relación e desta forma, durante trescentos anos a Historia de Turpín deixou de formar parte das copias do Códice Calixtino.

Segundo explica Gonzalo Navaza, o feito de que o antigo nome da parroquia de Rozavales fose cambiado por outro non é nada insólito na Idade Media.

—Nesa época eran habituais os cambios na toponimia?

—Era frecuente cambiar os topónimos sobre todo cando os reis outorgaban as cartas de poboación a unha localidade, que supoñían algo así como a súa refundación. Afonso IX tamén cambiou nesa mesma época o nome de Monforte, que anteriormente se chamou Pino. O antigo nome foi conservado polo mosteiro de San Vicente do Pino porque se empeñaron os monxes. Algúns documentos da época denominan ao mosteiro San Vicente de Monforte, pero esa denominación non se mantivo. O mesmo rei tamén lle deu o seu nome actual a outras poboacións galegas, como A Coruña e Baiona, que antes tiñan outros nomes. O de Rozavales ten tamén a peculiaridade ser único en Galicia exceptuando un pequeno lugar de Manzaneda que foi tamén unha posesión da Orde de Roncesvalles.

— Tampouco parece moi común o nome de Salvadur, que era antes o de Rozavales e que se mantén na Pobra do Brollón.

—Non é nada frecuente e pola información que teño, é tamén un caso único en Galicia. Ten o mesmo significado que Salvador, pero o feito de que a palabra acabe en «ur» en non en «or» indica que foi tomada directamente do latín. Polo tanto, ten todo o aspecto de ser un topónimo moi vello, dos primeiros séculos da Idade Media.