Ramón Villares e Miguel-Anxo Murado analizan como o noso pasado  afectou ó noso presente e proxectan como seremos no futuro

Sandra Faginas

É un privilexio histórico poder conversar con dúas persoas sabias como o profesor Ramón Villares, catedrático de historia contemporánea na USC, e o escritor Miguel-Anxo Murado, quen sempre pousa unha mirada orixinal sobre os feitos do pasado. Con eles dous, que se coñecen ben, porque Murado asistiu ás clases de Villares, «dos poucos alumnos -di el- que lembra», descubrimos as nosas curiosidades como pobo, preguntámonos se co paso do tempo gañamos identidade, se temos unha visión demasiado negativa do caciquismo e intentamos establecer cales foros os hits históricos e os personaxes que tiveron máis influencia sobre nós. «A idea de que existe unha verdade histórica absoluta é moi popular, pero non ten sentido», explica Miguel-Anxo Murado. O que é verdade é que con eles dá gusto falar.

­-Destaca no teu libro, Miguel-Anxo, a pasaxe que lle dedicas a Fontán, o matemático que pasa dezasete anos camiñando e a cabalo percorrendo Galicia para facer o mapa. El é quen pon aos galegos no mapa do mundo?

-Si, para o relato necesitaba unha especie de presentador, de personaxe reiterado que fose fiando a historia, pareceume que Domingo Fontán era perfecto. Porque percorreu Galicia, pero tamén foi un personaxe poliédrico: foi o impulsor do ferrocarril, foi político, empresario frustrado do papel... É un personaxe fascinante, non moi coñecido; el era un científico, e os científicos sempre teñen mala sorte na historia porque adoitan ser os intelectuais quen a contan.

«Domingo Fontán pasou 17 anos camiñando e a cabalo para poñernos no mapa»

-Vese nese mapa que Galicia, como dixo Ramón Otero Pedrayo, ten unha xeografía separatista. Determinounos tanto ese illamento?

Ramón Villares. En parte si, e noutra determinámonos nós mesmos. Queremos ter acceso, cando o noso medio natural é o mar cara ao sur, cara a Portugal, ao Atlántico. Galicia quedou nunha posición excéntrica no conxunto da coroa de Castela, e logo no reino de España e isto influíu na propia autopercepción, de que estamos ‘nunha esquina verde'. Pero volvendo a Fontán, o seu mapa foi a base sobre a que se construíron todas as vías de comunicación desde o século XIX, Fontán foi esencial, fixo un traballo moi preciso para representarnos, que é a primeira forma de existencia dun país.

«No XVI houbo unha galegofobia, pero desde finais do XX vivimos unha galegofilia, somos queridos»

-Migue-Anxo, ti explicas no libro que primeiro houbo unha galegofobia e logo unha galegofilia, na que creo que aínda estamos. É así?

-No século XVI convértese nun tópico ese maltrato aos galegos, aínda que tamén nesa época hai textos moi eloxiosos. Pero en xeral é un momento malo na historia dos galegos en España, nun tempo en que a poboación era relativamente pobre, quizais non tanto como se imaxina, pero si nese contexto do reino de España. Os galegos emigran xa daquela cara a Madrid, onde traballan de criados e vaise creando un estereotipo do galego que perdura. Esa imaxe vai diluíndose, e a finais do século XX e no XXI hai unha galegofilia. Se miramos as estatísticas dos estudos de opinión, os galegos somos populares en España, os asturianos adoitan quedar os primeiros e nós os segundos. Mesmo nas provincias onde os galegos traballaron máis e había unha imaxe negativa, agora son máis populares. A situación deu a volta, é fascinante ver por que sucede iso e hai que felicitarse polo resultado [ri].

-Nos dous libros faise referencia á dieta. Agora fálase moito da dieta atlántica, e xa contas na túa obra, Ramón, que nos castros comían percebes, ameixas… Mudou moito a nosa forma de comer, aínda que logo chegaron, claro, o millo e a pataca?

R. V. O dos castros, que utilizaban o marisqueo, é un asunto tanxencial dentro da reprodución dos galegos da época. A mudanza máis importante deuse coa aparición dos produtos americanos, o millo e a pataca, que permitiron que Galicia se modernizase. O millo e a pataca foron unha revolución case para todos os países europeos. Foron elementos substanciais para transformar a dieta, para obter máis produtividade por espazo cultivado, para crecer na demografía. Falando disto da galegofilia e da galegofobia, ata os galegos dicían no XIX que Galicia era como unha Irlanda, a Irlanda de España, porque padecía fames e tiñan que emigrar. Esta é unha idea construída desde fóra e ás veces polas elites galegas. Pero esta dieta chamada atlántica non ten nada que ver con aquela de hai 2.500 anos, aínda que é verdade que este é un país de policultivo, e iso permite graduar mellor as crises e as fames, a chamada subsistencia ou autoconsumo, que ten mala fama, non o foi tanto para as familias.

-Miguel-Anxo, ti dis que mesmo a pataca se daba ao gando nun tempo, despreciábase.­

-Noutros países europeos tamén foi difícil que se consumise, había prexuízos, mesmo entre a xente pobre, porque medra debaixo da terra. O que di Ramón é importante, iso de que sempre se asocia Galicia coa pobreza, é unha cuestión moito máis complexa, había pobreza, pero a gran emigración transatlántica é un fenómeno moderno, nese tempo hai información, hai cartos, no só foi por pobreza. A aparición do millo e a pataca é un dos feitos fundamentais da historia, máis que os feitos políticos. Nunha sociedade rural, un cultivo novo é máis revolucionario que un réxime novo.

-Subliñades os dous: «A Galicia dánselle mal as cidades». Por que?

R. V. Si, as primeiras foron Lucus (Lugo), Braccara (Braga) e Asturica (Astorga), logo engadiuse Compostela, pero a característica de Galicia é que nela as cidades non exerceron unha función reitora, non tiñan esa espesura do mundo rural. Non podemos comparar co exemplo italiano, onde cada cen quilómetros da vía Emilia, desde o Piemonte ao Adriático, había unha cidade que ordenaba o territorio, aquí iso fíxoo a Igrexa, os mosteiros, as abadías, tamén os pazos rurais dos fidalgos. Hoxe Galicia é máis urbana, non hai unha Barcelona do Atlántico, que era polo que choraban na xeración Nós, non se creou esa cidade. A nosa gran cidade durante moito tempo foi Buenos Aires, e mira onde está, claro que desde alí non era capaz de regular a Galicia interior.

-Miguel-Anxo, ti dis que Galicia, en lugar dunha política, tivo unha poética. Influíron tanto en nós Rosalía e o seu home, Manuel Murguía?

-Si, Rosalía mesmo chegou a ser enormemente popular, moi coñecida na sociedade máis rural ata o punto que mesmo confunden os seus versos con letras de pandeiradas, que a xente canta como cancións. Para Galicia foi fundamental, Rosalía deu unha identidade popular á xente máis común. Pero é curioso que o seu home fose Murguía, porque é a outra pata da identidade galega. El impulsa a imaxe intelectual, histórica, épica, segundo os coñecementos daquel tempo. El apela a unha elite e, en cambio, Rosalía diríxese máis ao pobo galego. A conxunción deles resume as dúas correntes, a épica e a popular, que, na miña opinión, é a que se acaba impoñendo. Galicia non ten unha historia moi épica, pero si unha realidade moi poética.

-Que hai dos tópicos?, somos tan conformistas, tan submisos, pouco dados á guerra?

R. V. Non. Os galegos non somos un pobo submiso que espera que o machaquen. Ao revés, se se pode falar destes estereotipos é en tal caso para subliñar a capacidade de adaptación dos galegos. O noso conflito é máis doméstico, máis comunitario, local, non é nacional nin de dinastías. A guerra en si mesma en Galicia tivo moi pouca presenza. Tampouco foron submisos os campesiños galegos, que conseguiron dereitos sobre a terra moito antes, son campesiños con privilexios, podían transmitir a terra, e iso en media Europa non existía. Os galegos tiveron moitos poderes locais, os curas, os fidalgos..., non creo que a xente fose submisa e estivese sometida aos caciques. A Pardo Bazán dixo nunha ocasión que os caciques estaban feitos da mesma madeira que os caciqueados. Foi un modo de sobrevivir interesado, que é difícil de entender para o estraño.

«Non hai ningunha literatura de Europa que teña a unha muller como fundante, só sucede en Galicia»

-Está moi ben explicado este punto no teu libro, Miguel-Anxo. Temos unha visión en xeral demasiado negativa do caciquismo?

-Ten puntos negativos e positivos. É unha institución que funcionou durante moito tempo porque proporcionaba algo á xente, aos paisanos. Existía noutros lugares de Europa, pero o caciquismo galego ten a súa singularidade, polo tranquilo que foi, mesmo nas revoltas agrarias, non se cuestionaba, e os propios caciques participaban nesas revoltas. O caciquismo ten algo de lóxico, se miramos a nosa xeografía: coa poboación tan dispersa, é necesario unha serie de intermediarios co poder. Tivo tanto éxito que, como explica moi ben Ramón Villares, os galegos acabaron sendo uns profesionais da política en Madrid.

-Os famosos ministros galegos.

R. V. Hai unha expresión xornalística que en 1905 apuntaba: «Se acaba de formar gobierno con los indispensables ministros gallegos». Nalgún momento chegaron a ser a metade do gabinete, non é un asunto que nos permita ser moi fachendosos, porque ser galego non significaba que Galicia pesase, senón ao revés.

-O «hit» histórico, non hai dúbida, foi o descubrimento dos restos do apóstolo. Credes que houbo algún máis?

R. V. O máis importante foi convencer a Europa de que aquilo era o apóstolo [ri]. Iso si foi o importante. A descuberta podía ser un acto singular, unhas reliquias, pero todo o aparato de identificación dos restos creo que é unha obra de arte. E quen lle deu grandeza posteriormente foi Xelmírez, a figura xenuína.

-É Xelmírez o personaxe máis destacado da historia?

R. V. Si, é o máis destacado en todo. En cultura tamén, non só foi un príncipe da Igrexa, foi un batallador desde o punto de vista bélico, tiña á xente amestrada, tamén usaba ballesta, e logo tomou unha decisión moi influínte para Galicia que foi axudar ou provocar a creación do reino de Portugal. Foi un mal paso a longo prazo, pero bo a curto, claro que en historia sempre traballamos a curto. A longo prazo sempre estamos mortos.

-Miguel-Anxo, estás de acordo?

-Estou de acordo, Xelmírez é o personaxe máis importante. É difícil atopar outro igual. Na historia de Galicia hai moi poucas datas sinaladas, moi poucas batallas, podemos falar das revoltas irmandiñas, pero teñen un significado que a xente non imaxina: unha revolta contra a nobreza, pero a favor do rei. Nada é comparable a Xelmírez, porque como di Villares, o peso da Igrexa para entender Galicia, a nosa identidade, é fundamental. Unha identidade que agora pode ser laica, pero que está moi condicionada por ese feito de que Galicia foi un camiño de peregrinación e creación dos mosteiros.

-Respecto ás mulleres, falas no teu libro, Ramón, dunha organización social exclusiva de Galicia. Que papel teñen elas nesa maneira de conformarnos?

-Superior a outras culturas. Xa desde a época medieval, se se facía un foro nese tempo era ao home e á súa muller, logo a emigración posterior incentivou moitísimo que a muller tivese responsabilidade, mentres o pai, o fillo ou o home marchaba. Aínda que sexa de forma simbólica, temos na época contemporánea mulleres como Rosalía, Pardo Bazán, Concepción Arenal, Juana de Vega, Sofía Casanova, que son de rango no saber europeo. Non hai ningunha outra literatura importante en Europa que teña unha muller fundante, como é o noso caso con Rosalía, no resto son todo homes. A muller en Galicia está moito máis presente do que parece, pero non está no punto central do que hoxe reclamamos como igualdade de xénero. Emilia Pardo Bazán quería ser recoñecida polos colegas como escritora non como muller. Era unha feminista.

-Miguel-Anxo, esa figura segue presente, as nais que todos os domingos xuntan arredor da mesa á familia, que traballan...

-Si, é así. A emigración foi fundamental porque puxo ás mulleres ao mando das facendas, é o que chegou a chamarse malamente matriarcado, que non é tal, é unha expresión complexa que non está claro o que significa, pero o feito é que si.

-Respecto ao celtismo, ti pos ese exemplo de que, pese a todo, os galegos queren ter esa vinculación celta.

Miguel-Anxo Murado. Si, efectivamente. Esa é a relación que ten a xente coa memoria. A historia sería a parte científica, e a memoria como se imaxina o pasado, e normalmente non coinciden. A xente espera da historia cousas que non se lle pode dar porque non son científicas, como os mitos de orixe, cuestións de identidade, queremos grandes respostas a preguntas demasiado grandes, como a cuestión dos celtas, ou se somos submisos ou non. A xente quere saber iso para entender, por exemplo, por que o que vota nas eleccións non é o que gaña [ri]. O pasado ironicamente é un reflexo do presente.

-Co paso do tempo os galegos gañamos identidade?

R. V. Claramente, porque é a primeira vez desde hai corenta ou cincuenta anos en que hai institucións, máis ou menos adecuadas, que representan a Galicia desde o punto de vista político. A identidade coa terra e a que forxaron os poetas fundadores tamén necesita as institucións. Para que unha cousa se faga son necesarias as persoas, para que perdure fan falta institucións. Actualmente hai unha inflación de identidades: de grupo, de xénero, ideolóxica, agora é unha palabra que está por todas partes, pero non podemos prescindir dela.

-Vendo o noso pasado, como seremos os galegos do futuro? Falas, Miguel-Anxo, desa industrialización, Inditex, Coren..., iso cambiará o noso destino?

M-A. M. Non iso en concreto, pero Galicia cambiou moito. Xa non é eminentemente rural, si en moitos aspectos nótanse esas orixes, pero ese mundo vai cambiar Galicia, quizais esa cuestión de identidade teña un pouso de melancolía, a Galicia que todos tempos na imaxinación, a rural, está desaparecendo. Galicia seguirá tendo elementos que a caractericen, non serán os mesmos, pero hai que buscalos.

R. V. Eu son moderadamente optimista porque esta transformación tan acelerada que sufriu Galicia nas últimas décadas ofrece instrumentos para selo. Non falo de empresas, senón de educación, a capacidade humana de estar máis abertos; hoxe hai galegos en todo o mundo con moita formación, iso dáme esperanzas para pensar nunha Galicia distinta. A cultura galega é moi forte, moi fonda, antropoloxicamente está moi arraigada e iso non se borra nunha, dúas ou tres xeracións.

---

---

---