A reflexión en torno á maternidade, a escolla de ter ou non ter fillos, é xa un relato central nas nosas letras. Hai desexo, conciencia, reflexión e debate. Elas aleitan outra forma de rebeldía
23 sep 2022 . Actualizado a las 14:53 h.O mundo conspira contra as nais (esta frase é roubada por certeira), pero tamén contra as non nais. O que ocorre é que no caso das primeiras os fillos van no pack, e os fillos non son quen de defender sós, nos primeiros anos, a súa independencia. «É imposible ser nai e non estar perdida», achega María do Cebreiro (Santiago, 1976), que acadou o Premio Ramón Piñeiro de Ensaio 2021 con Maternidades virtuosas, unha crítica aos modelos profesionais de crianza. A súa experiencia como «nai tardía» transformouna como muller e escritora. Estase a dar «un xiro discursivo da maternidade», subliña a escritora, que insta a rebater o mito da polarización entre nais e non nais.
Ser nai ou non ser nai é a cuestión, é cuestión candente na literatura. Como muro para conter a forza das novas propostas en torno a ela, resiste ben armado o canon dun sistema que mira para outro lado ou observa, ollos mouchos, como se afonda no discurso. Elas seguen no seu, creando, desbotando o canon.
Nos últimos anos, a maternidade botou a andar pasiño a paso cara ao centro do relato, a defender o seu oco sen ollarse no espello doutros, sen temer a represalia, sen pedir permiso. Ese lugar é un útero, que se dilata e dá vida a unha diversidade de fillas, visións sobre a muller en relación coa súa liberdade, co embarazo, o parto e a crianza, dende a descuberta á fin de que a realidade supera toda ficción herdada e os ditames ata a reflexión sobre novas formas de crianza ou a decisión de non traer fillos ao mundo.
As nais e as non nais non se perden no backstage literario, saen ao encontro, cunha literatura diversa. Só para nais e non nais, de mulleres? Non debera...
«A maneira fácil de perderse, no mal sentido da palabra perderse, é estar á expectativa do que o mercado ou o campo literario esperan de ti. Ningunha voz literaria que a min me convenza se fixo dese xeito. A voz literaria faise máis á contra, nas marxes. Creo que hai que cultivar esa independencia. No meu caso, había unha especie de militancia no non ser nai que agora me soa estraña. Hai pasaxes da miña obra nas que digo que nin son nin vou ser nai», conta a autora de Maternidades virtuosas. A súa parella foi a que espertou nela o desexo de selo, revela. «Despois, reapropieime do desexo. De feito, xa embarazada, pensaba: 'E como non quería eu ser nai? Era unha reflexión no abismo a de ser ou non ser nai». O instinto pode desinhibirse e sorprender, ser tamén un accidente, un contratempo.
ESCRIBIR É PARIR?
«Hai equivalencia entre escribir e parir?», pregúntase Inma López Silva (Santiago, 1978) en Maternosofía, un ensaio desmitificador da maternidade e masa nai dalgún xeito da súa novela O libro da filla. «Unha das cousas que me apetecía tratar, e que xa estaban aí cando escribín Maternosofía pero quería desenvolver con O libro da filla, era a maternidade, que é, obviamente, o gran tema do libro, pero tamén a paternidade. Como vemos a paternidade? Eles teñen que saír do armario, hai aí unha conta pendente. Eu na literatura galega non vexo moito disto, de como se relacionan os homes cos seus pais e as súa nais», sinala a escritora, que ve en Ordesa, de Manuel Vilas, un relampo que atravesa ese baleiro emocional dos pais e os fillos no planeta literario. Pero hai máis dun Principiño estremecido entre cueiros... Entre as pioneiras destas «olladas disidentes», en palabras de Yolanda Castaño, en torno ao maternal-literario, a autora de Chámame señora, pero trátame coma a un señor, sinala á Rosalía de A xustiza pola man, a Lupe Gómez, Emma Pedreira ou Olga Novo, galardoada co Premio Nacional de Poesía por esa sublimación erótica da maternidade que é o libro Feliz idade.
Para María do Cebreiro, se despregamos o mapa máis alá de Galicia, unha pioneira é Jane Lazarre, que publicou no 76 Nudo materno, «un libro que funda unha estirpe de textos feministas sobre a maternidade». «A min dáme medo o de descubrir Mediterráneos, pero o que si creo que é novo é o que chamo 'xiro discursivo da maternidade': que se poña enriba da mesa tanto en blogs, en foros de crianza como no literario, no nivel periodístico... Parece que a maternidade está por todas partes! Pero eu véxoo como un indicio da carencia do coidado da maternidade. Porque non hai fillos na nosa sociedade. É unha deriva enferma, porque se fala, se fala e se fala, pero non se fai», comparte a autora de (Nós, as inadaptadas).
«Literatura matrofóbica»
Cando María do Cebreiro comezou a escribir o ensaio distinguido co Ramón Piñeiro viu que «había moi boa literatura feminista en contra da maternidade, boa literatura de ficción sobre o aborto, pero bordeando a maternidade. Literatura, se queres, matrofóbica, pero pouca literatura ensaística, de calidade, rigorosa, a favor da maternidade. Eu sentín a necesidade de dicir: pódese escribir de maneira intelixente nunha posición de parte e, ao tempo, sendo crítica. Porque son crítica co modelo virtuoso do neoliberalismo».
Ela, que nesta argumentación pon como exemplo Madres arrepentidas, de Orna Donath, cuestiona a polaridade nai/non nai, «porque a quen lle interesa esta polaridade? Empezaría por varrer ese enfrontamento, o de hai un discurso da nai e hai un discurso da non nai. Con estas confrontacións, alguén estase frotando as mans! Tamén cuestiono a confrontación entre a nai que dá de comer co Baby Led Weaning (en trociños) e a mala nai. Ao final, as prexudicadas son todas as nais, todas as mulleres».
«Cando hai unha temática que sempre foi de nicho, e esa temática comeza a ter un desenvolvemento, sobre todo por mulleres, prodúcese unha reacción que percibe a aparición deses discursos, ou a fisura no que son os temas canónicos, como unha invasión na literatura. Non se trata dunha invasión, senón dunha fisura ou un cuestionamento dos temas hexemónicos, nos temas que se consideran importantes», achega Berta Dávila (Santiago, 1987), que nos interpela coa voz da nai que decide non selo por segunda vez na novela Os seres queridos, premio Xerais.
«O canon literario é masculino —recorda Berta Dávila—. E o perverso é que ese canon se nos foi presentado como un canon universal».
As poetas galegas dos noventa falaron da maternidade «de forma natural, sen vinculalo (aínda que hai unha ollada de xénero) a unha reivindicación feminista clara», subliña López Silva. «Elas son a primeira xeración galega que decide encarar a maternidade», asevera.
Xela Arias foi, concordan as entrevistadas, unha pioneira ao escribir Darío a diario, nuns anos no que a tenrura maternal sen forzar o xesto era xa unha forma de rebeldía e o feminismo non estaba na axenda. «Todas as lecturas estaban feitas desde unha crítica non vou dicir xa masculina, senón varonil, viril. Esa é unha lectura que desfeministiza todo. A crítica quedou sobre todo coa parte de Xela coa que quixo quedar, que cando de fala da maternidade pensa que pode colocala nun sitio esperable para o home da época. A punki convertiase en amable grazas á maternidade», segue Inma López Silva. A diferenza de filósofas como Élisabeth Badinter, que contrapuxo á muller coa nai, en Xela, como en Rosalía, a muller e nai non se exclúen unha a outra, por máis que a súa poida ser unha convivencia atravesada de conflitos. Nisto, Galicia é tamén pioneira. «Máis que conflito, eu diría dialéctica. Penso que todas nós agora, na diversidade e con opinións que non sempre son coincidentes, decidimos encarar o tema da maternidade desde a dialéctica, desde unha confrontación cos discursos dominantes», matiza López Silva.
Penso no poema de Emilia Pardo Bazán ao seu fillo, «De mi pechito a tu boquita...». A intelectual pioneira falando de aleitamento!
Da maternidade tamén deben falar as non nais, as que decidiron non selo, as que saldan contas con esa escolla, para non deixar o tema no nicho. Esta escolla aleitou Materia, de Yolanda Castaño (Santiago, 1977), un dos poemarios do ano. A poeta e dinamizadora cultural, que atende a Fugas desde Atenas, fai fincapé nas «maternidades disidentes». «Esas maternidades alternativas deben interesarnos a todas e a todos. Temos que repensar as maternidades e as crianzas, abandonando os clixés, dándolles unha nova volta máis honesta, máis realista, máis sostible e máis desexable para todas as partes. E máis real. Esas maternidades disidentes engloban moitas ideas feministas e, polo tanto, humanistas. A esixencia de ser unha nai perfecta está conectada coa de ser unha muller perfecta, unha boa amante, fermosa e en forma, eficiente e cumpridora do deber!». O deber da literatura, concordan estas autoras, é cuestionar os estereotipos. Vasto é o campo materno neste sentido.
Xa están as nais e as non nais na literatura galega escachando os moldes do arquetipo? «Hai relatos sobre a maternidade, pero aínda non teñen un estatus fóra do subalterno. Tamén depende de quen o considere...», pensa Berta Dávila. Os seres queridos é premio Xerais, a contundencia do dato. «Pero iso non significa que estea o camiño feito —matiza a novelista—. Hai voces, pero creo que segue sen ser desigualmente recibido un texto de temática canónica que outros que tratan temas deste tipo».
«Desmontar o estatu quo é xusto o reto da literatura», considera Yolanda Castaño expresando un sentir común nelas. A autora de A segunda lingua atravesou «esa franxa da idade na que as mulleres dun xeito ou doutro» se enfrontan á decisión vital «de sermos nais ou non sermos nais». «Por iso, acabei eu reflexionando tamén sobre a maternidade», revela. A voz da súa historia é fecunda, un parto no que dor e pracer descenden pola canle misteriosa da poesía.
O valor destas novas propostas maternais alternativas é que xa non hai unha mutilación emocional nin un afán edulcorante para encaixar nese riquiñismo cultural do que fala María Xosé Queizán? Ese riquiñismo foi necesario, dalgún xeito. Ou, polo menos, a sensibilidade e a tenrura como modo de abordar o materno, que está aínda hoxe baixo sospeita.
«Eu aínda vexo —opón Berta Dávila— unha necesidade un tanto extravagante de situar a experiencia maternal dentro do íntimo e de retirarlle o estatus político e discursivo que ten». Custa facer da maternidade cuestión central, relato lexitimado, iso sen dúbida. E niso traballan estas creadoras. «Custou e custa —asente López Silva—. É o gran tema da feminidade; fíxate que non digo feminismo. E, como gran tema da feminidade, non se toma en serio», di a autora, que se manifesta en desacordo con esa corrente de «feminismo ecoloxista» que pon sobre a mesa a maternidade como «aquilo que nos define». «Non podemos esquecer que moitas das conquistas do feminismo foron feitas polas lesbianas, e aí a maternidade non estaba... O punto de vista estaba no dereito a ser nai, non na realización como nai», explica a ensaísta. Cando ela decidiu escribir Maternosofía, conta, quixo que fose «un ensaio adrede», entendendo que «había que falar da maternidade non desde os sentimentos, senón desde o pensamento».
As autoras desta reportaxe encaixan nese pensar a maternidade sen excluír a liberdade da muller, máis alá do instinto ou os mandatos biolóxicos ou os do sistema, sen deixarse engaiolar polas consignas neoliberais ou no ring ideolóxico.
A literatura é para elas —á vista nas súas obras— eira na que debullar matices, contradicións, mudanzas, sutilezas.
No seu traballo hai pracer, «desexo como forza motora», en palabras de Yolanda Castaño. O desexo, o da muller e o da nai e como concilialos, dá para outro texto. Hai un desexo de ser libre, de medrar como individuo, e hai un desexo de ser nai inhibido durante catro décadas pola rendibilidade dun sistema, do patrón que goberna dende a desigualdade o mundo. O desexo é importante, aínda que estea ferido. O desexo, o verdadeiro, non fai fillos perfectos. Ás veces, hai que quitarlle antefaces e cueiros para descubrir a súa misteriosa intelixencia.