Algo máis ca un libro de memorias, certamente. Pero un libro de memorias, se entendemos por tal o relato persoal dun tempo e dunha experiencia que comeza en Badaxoz en 1934-1935, onde o autor fora desterrado polo Goberno da República durante o chamado Bienio Negro, e remata en Buenos Aires, cunha derradeira parte publicada despois da súa morte, na segunda edición: o Libro IV, redactado a bordo do paquebote Campana, entre xullo e agosto de 1947, na que narra o seu paso polo Goberno presidido por José Giral no exilio de París, de regreso á capital arxentina, enfermo e desencantado, e na que explica a súa idea do federalismo: Autonomía integral de Galicia para federarse cos demais pobos de Hespaña (escrita así, con H, para diferenciala da idea de España que o fascismo vencedor da guerra impoñía), República Federal Hespañola para confederarse con Portugal, Confederación Ibérica para ingresar na Unión Europea (cuestión na que insiste especialmente nun artigo publicado en A Nosa Terra en 1948) e Estados Unidos de Europa para constituír a Unión Mundial. Son as súas palabras exactas, coas que cerra o libro.
Hai poucos días conmemoramos no Consello da Cultura Galega e no Parlamento de Galicia setenta anos da presentación da primeira edición de Sempre en Galiza en Buenos Aires, nun acto multitudinario que constituíu, sen dubida, un fito decisivo no discurso político da nación galega e o galeguismo. Daquela dixen que «estamos diante dun libro de memorias», e seica as miñas palabras algo chocaron, como se quixese minguar a significación dun libro que certamente marcou varias xeracións, incluída a miña, cando exactamente pretendía todo o contrario.
Non abondan os libros de memorias na literatura galega. Tampouco na literatura política. Dun tempo a esta parte algo máis, pero na época que comentamos poucos textos había destas características e, dende logo, ningún deles da extensión e transcendencia da obra de Castelao, que empeza case que coma un diario (crónicas xornalísticas) e remata nunha decidida confesión ou programa de acción política. ¿Subxectivo? Naturalmente. O narrador conta as cousas como el as viviu e sentiu, argumentando e documentando os feitos, mais sen renunciar á posición persoal, froito das súas convicións e das súas ideas, que articulan, no seu conxunto, un corpus estruturado, didáctico, ameno, aínda diría máis: ilusionante e mesmo optimista. O optimismo de Castelao, coma o de Gramsci, nace da vontade, da certeza íntima de que as cousas, por atravesadas que veñan, poden cambiarse, se as persoas (e as colectividades) poñen intelixencia e empeño.
Mais para iso cómpre deixar constancia dos feitos. A memoria dá razón do que somos e do que queremos (ou podemos) ser. Sen memoria non existimos, estamos mortos. Volver ás páxinas de Sempre en Galiza é viaxar, da man do seu autor, por un tempo histórico decisivo, que conformou a nosa existencia colectiva. Crónica dunha xeración, acaso a máis fértil da nosa historia contemporánea, e crónica da esperanza, que nin se abaixa nin estiña.