Unha xornada no Consello debate os relatos do proceso democratizador e presenta un proxecto de dixitalización e divulgación dunha das maiores coleccións de propaganda política: o fondo Miguel Gutiérrez
15 feb 2023 . Actualizado a las 05:00 h.Dolores Ibárruri, a Pasionaria, e mais o poeta Rafael Alberti baixan os chanzos do hemiciclo do Congreso dos deputados. As iconas son así, instantes conxelados que prevalecen, empeñados en converterse no punto cero. Dous exiliados pisan unhas Cortes democráticas corenta anos despois mentres o profesor Xosé Manoel Núñez Seixas vai relatando a «correlación de debilidades» —tomando a frase que o catedrático pediu prestada ao xornalista e escritor Manuel Vázquez Montalbán— que desembocou na democracia que hoxe está consolidada en España.
No ano 1978, o Estado español deixaba atrás o franquismo, cando menos dende un punto de vista xurídico e constitucional. Pero a cultura democrática non é lei. Ou non só. É, sobre todo, práctica. Un esforzo colectivo para mudar os xeitos, as pautas, impostas consolidadas durante corenta anos de franquismo. Modos que tardaron décadas en morrer —«probablemente estean máis superadas do que pensamos; botar a culpa de todo a corenta anos de franquismo non é argumento a esta altura», remarcaba Núñez Seixas— soterrados por un esforzo colectivo non só de voces, momentos, documentos e persoas icónicas. Tamén dunha memoria coral e practicamente anónima.
Un patrimonio enorme que hoxe «se conserva, na súa maioría, só na memoria». O profesor Emilio Grandío coordinou no Consello da Cultura Galega unha xornada que, como a Transición, mesturou teoría e práctica. Investigación académica e actualidade política. Unha Galicia que se mergullou no proceso e a que medrou xa nunha democracia consolidada. E que, sobre todo, chamou a reflexionar sobre a necesidade de conservar, cincuenta anos despois, esa vasta memoria histórica.
É posible sinalar na liña cronolóxica o momento exacto no que España comezou a ser unha democracia? Seguramente non. Unha transición é un proceso, e nos procesos van os matices. Por iso, o relato sobre o que comezou sendo un modelo de éxito foi transformándose a medida que a sociedade mudaba. De ser considerada modelo de éxito con capacidade de ser exportada a Latinoamérica e Europa do Leste ata o cuestionamento por parte da xeración que vivira no Estado de benestar e que se vía sen oportunidades durante a crise financeira: o proceso de construción de democracia segue en marcha.
Nese proceso, que agora pode comezar a analizarse coa peneira do tempo (están a piques de cumprirse 50 anos), fíxose historia dos sindicatos, dos partidos políticos, das elites. Pero durante moito tempo foron silenciadas ducias, milleiros de voces. As que traballaron dende a base: colectivos veciñais e de barrio, asociacionismo, o movemento feminista e as reivindicacións da comunidade LGTBi, a contracultura e a transición local (concellos e deputacións).
De todos eses relatos aínda por reconstruír sobre a historia da Transición falou a xornada, cunha perspectiva fóra dos maniqueísmos (bos e malos, traidores e heroes), accedendo a fontes e sen canonizar o proceso pero tamén sen demonizalo. «La historiografía de este país está cumpliendo con su papel de investigar y de dar a conocer lo que ocurrió en la Transición». Antonio Rivera, catedrático de Historia Contemporánea da Universidade do País Vasco, criticaba a «brocha gorda» do presentismo co que xoga a política arredor dun proceso que arrincou hai case cincuenta anos.
Rivera puña sobre a mesa o concepto «ucronía», que vén ser algo así como modificar o acontecido a través da instalación dun novo relato. «El lamento por lo que no ocurrió fue algo muy específico de lo que podríamos llamar los perdedores en representación»: os que apostaron pola creba e os que querían que non cambiara nada.
Nesa ucronía prevalece unha mirada sen aristas, agónica, que remata por concluír que todos os problemas da sociedade actual proveñen daquel proceso reformista. «Si nuestros males presentes son causa de cómo se resolvió la Transición, es que nos hemos pasado ese tiempo de manera irresponsable, sin hacer nada», tanto por parte de gobernos de esquerda como de dereitas. Ese discurso sen matices, que presenta a Transición como «un régimen» chega a partir do ano 2014, cunha creba, se cadra xeracional, entre unha esquerda que pulaba por cuestionar a Transición e unha dereita que sacralizaba a Constitución.
Normalizar a Transición. É o concepto clave dun proceso no que «el tiempo culpable no es el de la Transición sino el de las agendas políticas que le sucedieron», advirte Rivera.
O fondo Miguel Gutiérrez, o máis nutrido que existe
No ano 1976, despegou dun muro un rudimentario cartel, sen saber o valor histórico que esa peza podía ter. Miguel Gutiérrez comezaba así unha colección extensísima de material único, pegadas históricas de conflitos laborais, estudantís, veciñais, reivindicacións feministas e ecoloxistas. O único xeito, moitas veces, de saber que aquilo aconteceu. Unha exposición local, na Coruña, rudimentaria, hai dez anos. O fondo Miguel Gutiérrez é un deses exemplos de enorme patrimonio sobre a memoria da Transición que permanece oculto a plena vista. Esquecido. Un enorme fondo que, por exemplo, conserva uns 40.000 adhesivos e outro material de propaganda política en Galicia na Transición e que agora será dixitalizado, catalogado, estudado e divulgado.
«As potencialidades deste fondo son enormes, canda outros fondos», explicaba Emilio Grandío, coordinador da xornada e un dos responsables da investigación e catalogación do fondo Miguel Gutiérrez. «Non me arrisco moito se digo que será o fondo máis importante de España», se non o que máis, sobre esta temática.
Hai aspectos, como os adhesivos, que fan desta colección online máis nutrida de España. «Isto axudará a coñecer moito mellor de primeira man aquela realidade», un xeito de cartografar ese proceso de transición cara a democracia en Galicia, que como no resto de España se fixo sen mapa. Abrindo vieiros a medida que se camiñaban.
Pero hai moito máis: cartaces, pasquíns, publicacións, merchandising político. «Miles e miles de obxectos que nos axudan a entender como vivía aquela xente, que sentía» e como foi aquel tempo de Transición. «Eles non coñecían o futuro» e construían. Con erros, con fallos, pero construían. «A ditadura estaba viva. Hai que ser capaces de transmitir a sensación de medo, que é o principal elemento co que a ditadura se sostiña», explica.
Está tamén o medo ao cambio. A reacción a unha aceleración dos tempos, de incerteza. Tempos semellantes aos actuais.
