O galego, nunha encrucillada global

«A lingua é a expresión propia dun pobo, sen intermediarios. Unha lingua propia serve para crear e producir, pero tamén é un activo económico e social. En suma, é estar vivo». O presidente da Real Academia Galega, Víctor F. Freixanes, resume o patrimonio material e inmaterial que supón o idioma, a importancia de contar cunha voz singular nas encrucilladas dun mundo globalizado. No caso do galego, unha lingua na que se escribiron fermosos poemas medievais, que se mantivo viva na cultura campesiña e a emigración espallou polo mundo: unha ponte entre Europa e América, palabras que viaxan no tempo e mais no espazo, en obras literarias de autoras que chegan a dar nome a estrelas, en películas premiadas en Cannes, en etiquetas de viños cos que se brida en cumios internacionais.

Porén, despois do consenso acadado no seu día coa aprobación da Lei de Normalización Lingüística, nos últimos anos o galego é obxecto de debate sobre a súa presenza no ensino e o seu papel social, disputas políticas e presión de grupos de intereses máis ou menos activos. O último chanzo son as últimas recomendacións do Comité de Ministros do Consello de Europa, que avoga por un avance no uso real das linguas cooficiais no conxunto do Estado e, no caso de Galicia, eliminar as restricións ao galego no eido do ensino.

España adheriuse no 2001 á Carta Europea de Linguas Rexionais e Minoritarias, coa que o Consello de Europa busca protexer os dereitos dos seus falantes. «Deberían empezar por cumprir o que asinan, porque o Estado español está lonxe de cumprilo», sinalou onte o director do Instituto da Lingua Galega, Xosé Luís Regueira. A Carta compromete a unha oferta de ensino, dende a etapa preescolar á universitaria, en galego, mentres que o vixente decreto en Galicia marca un teito do 50 % do currículo para este idioma. Segundo Regueira, resulta contraditorio «que España asine a Carta e logo se sorprenda de que o Consello de Europa avalíe a inmersión lingüística». Como institución, a Academia xa pedira que o Consello incluíse esa recomendación específica para retirar os «obstáculos normativos que impiden unha oferta educativa completa ou principalmente en lingua galega».

Pola súa banda, o secretario xeral de Política Lingüística, Valentín García, defende o modelo galego fronte aos doutras comunidades nas que se pode escoller un ensino monolingüe ou mixto, como o País Vasco. «Os redactores e impulsores da nosa lei, como Casares ou Piñeiro, sabían que iso podería conducir á creación de guetos, o galego para o rural e o castelán para os señoritos das cidades, e preferiron un reparto equitativo», argumenta. García cre que trinta anos despois da implantación da norma e dez do decreto do plurilingüismo o modelo é eficaz.

Porén, hai coincidencia en que robustecer a saúde do galego implica traballar noutros eidos e non só o educativo ou cultural. «Reducir a cuestión da lingua á escola é un erro», sinala Freixanes, quen apunta como campos necesarios «o lecer, a publicidade, o consumo, o deporte, a Igrexa, a economía, a política, máis alá dun uso litúrxico do idioma». Para o académico, «non se trata de ir contra o inglés ou o castelán», senón de asegurar a transmisión xeracional da lingua e crear espazos onde se poida empregar con normalidade. Segundo Freixanes, cómpre que España no seu conxunto perciba o plurilingüismo «como un patrimonio común e non como un problema» e que a propia Galicia supere «a nugalla social» que faga do idioma un ben común compartido. Nun contexto de maior globalización, «se non avanzamos, retrocedemos», advirte.

Regueira cre que moitos prexuízos están máis preto ca lonxe. Pon como exemplo unha conversa na que un coñecido ficaba abraiado ao saber que 82 chineses se matricularan en galego para estranxeiros. «“De que lles serve?”, preguntábase. Claro que lles serve. Eles pensan: "Xa que estou aquí, podendo aprender dúas linguas e non só unha, non deixo pasar esa oportunidade". O galego ten que valer e hai que facer que sexa necesario». Freixanes cita a autoestima como elemento crucial, co que concorda Regueira: «Temos que liberarnos desa idea falsa de que o galego non vale e nos limita». O director do ILG admite que é un «momento delicado» para a lingua, pero tamén prefire afrontalo con optimismo: «Como dixeron hai uns días na presentación de O que arde, o filme de Oliver Laxe, parece que empezamos a querernos un pouco».

Distintos xeitos de interpretar as mesmas enquisas sobre a lingua

Valentín García sostén que o galego a lingua cooficial «con máis falantes do Estado español e, se me apuras, de Europa». «Non é un idioma minoritario, senón maioritario». O secretario xeral de Política Lingüística amosouse moi crítico co informe do Consello, máis alá das discrepancias dos modelos educativos de inmersión. «Xa non é que non tivese en conta os datos do Instituto Galego de Estatística, que son os máis fiables, senón que descoñecen a realidade galega», afirma, e pon como exemplo que as entrevistas sobre a situación do galego se celebraron en Oviedo. «Tampouco contempla cuestións vitais como a lusofonía para o galego, que estamos a desenvolver coa Lei Paz-Andrade», incide. Para García, cómpre poñer o foco en eidos como a transmisión da lingua nas familias e crear espazos para que a mocidade poida expresarse con normalidade en galego. Ademais, é moi crítico con aspectos do ditame como a modificación dunha lei como a do Poder Xudicial: «Hai que ver como van facer isto». 

Botando man das enquisas do IGE, o secretario xeral afirma que por vez primeira medrou o número de galegofalantes e que o galego é a lingua cooficial con máis nivel de competencia e tamén con máis uso. Pola súa banda, na Mesa pola Normalización Lingüística fan unha lectura moi diferente a partir dos mesmos datos. O seu presidente, Marcos Maceiras, sinala ese 24 % de mozos entre 5 e 15 anos que admite ser incapaz de expresarse en galego, unha porcentaxe que considera alarmante, sobre todo porque «non para de medrar nos últimos anos». Tamén Xosé Luís Regueira dubida de que os niveis de competencia sexan os idóneos. Co galego acontece igual que calquera outro idioma: cómpre practicalo para ter fluidez e mesmo non esquecelo. Como explicaba acotío o mestre e escritor Agustín Fernández Paz: «Eu sempre lle digo aos meus alumnos que de nada vale que lles poña un 10 na aula se logo no patio non falan ou mocean en galego». O presidente da Academia, Freixanes, tamén fai fincapé nesta circunstancia: «Cando falamos con mozos explican as súas dificultades como neofalantes, xa que non hai un sitio onde ver unha película en galego ou subtítulada, e a lingua tamén está ausente de espazos de socialización como as discotecas ou os grandes almacéns».

Mobilización social

Maceiras lembra que nos últimos anos os informes do Consello foron incrementando gradualmente o nivel de atención sobre o galego ata culminar nestas últimas recomendacións, «a súa mensaxe máis forte sobre a cuestión», unha preocupación que dende a Mesa atribúen a «unha intensa mobilización social e mais a presión internacional». Maceiras tamén cre que se trata dunha cuestión na que cómpre actuar a máis niveis e non só no ensino, e pon como exemplo convenios recentes con plataformas para subtitular filmes en catalán ou éuscaro. «Pero o galego semella non ser unha opción», lamenta.

Os socialistas esixen «máis uso e agarimo» e o Bloque urxe un consenso «sen limitacións legais» na docencia

As recomendacións do Consello de Europa sobre o uso do galego teñen interpretacións na oposición que coinciden na oportunidade para a crítica política, as propostas en positivo e como un reforzo de posicionamentos que, por outra banda, hai tempo que non están no debate diario nas institucións. Para os socialistas galegos, o Goberno de Feijoo «foi incapaz de desenvolver unha política lingüística que garanta o uso e o agarimo á nosa lingua». A segunda forza no Parlamento de Galicia, liderada agora por Gonzalo Caballero, sostén «o compromiso de eliminar calquera traba que dificulte o uso do galego», e fomentar a súa utilización. Olalla Rodil, viceportavoz parlamentaria, cre que «o informe é contundente e dálle a razón ao BNG, que leva anos reclamando o mesmo que agora se pide: que a Xunta derrogue todas as limitacións legais que existen actualmente no noso país para impartir docencia en galego», especialmente na infancia. Rodil califica o decreto de plurilingüísmo como «unha vulneración flagrante dos dereitos lingüísticos» e aposta por recuperar o consenso «que o PP rachou en 2009», aprobar un novo marco normativo e blindar o galego como lingua vehicular no ensino.