De repente, un pequeno virus conmove o mundo, facendo de todos (pan-) un só pobo (-demos): por primeira vez, unha «aldea global». Conmove ata os alicerces, facendo que vaian caendo, unha a unha, casas de papel, seguridades ocas, preocupacións de superficie. Descobre tamén o fondo máis verdadeiramente humano, na explosión inesperada de xenerosidade fraternal que nos une fronte ao sufrimento e á morte. Impón o reinado do que a psicoloxía chama o principio de realidade, o que hai milenios a Biblia cualificou como a tentación de querer ser coma Deus. Cunha diferenza: a psicoloxía, polo menos algunha psicoloxía, déixanos indefensos fronte ao instinto de morte: o libro da Xénese acende unha esperanza de salvación para o futuro.
Pero a esperanza, como sabía Péguy, é nena feble e pequena. Necesita coidado. A humanidade atópase nunha encrucillada onde ten nova ocasión de aprender. A modernidade, no seu entusiasmo emancipador, creou malos hábitos, típicos de toda adolescencia: os novos, cargados de razón na protesta, esaxeran no que propoñen; os vellos defenden un pasado xa caduco, pero preservan valores que non deben ser abandonados (o último libro de Habermas, Auch eine Geschichte der Philosophie, con máis de 1.700 páxinas, insiste nisto coa sabedoría dos noventa anos). Falando desde a teoloxía, iso implica que, ante o desafío do mal, todos, tanto a tradición relixiosa como a protesta atea, teñen que aprender.
O que urxe é unirse na loita: en diálogo crítico nas interpretacións, aproveitando o que une na práctica, antes de chegar ás diferenzas na teoría. Por fortuna, os seres humanos somos complexos, e moitas veces practicamos o que aínda non sabemos. E algo novo está sucedendo na sanidade, nos servizos, no ensino, na veciñanza… asistimos a un traballo unido e de conxunto, sen carnés de partido nin cédulas de bautismo, sen distinción de sexo e mesmo sen fronteiras na investigación. Perderse en ataques ou acusacións, convertendo o mal en apoloxética defensiva ou en acusadora «rocha do ateísmo», representa unha reacción estéril.
Ademais, culturalmente anacrónica. Porque as posturas correntes participan ambas, conservadoras e progresistas, dun mesmo prexuízo acrítico: crer na posibilidade dun mundo-sen-mal. Hoxe sabemos que iso non é máis ca un mito obsoleto, que relixiosamente soña con paraísos primitivos e freudianamente con fantasías infantís de omnipotencia. Fóra das discusións a favor ou en contra da teodicea, hoxe todos sabemos que o mal é produto inevitable dun mundo necesariamente finito. Sábeno os filósofos que, con Spinoza, ensinan que «toda determinación é unha negación», e con Hegel, que a contradición é a lei de toda realización finita. E sábeo o sentido común, ensinando que non se pode sorber e soprar nin facer tortillas sen romper ovos.
En non advertilo reside a trampa, invisible por premoderna, do famoso dilema de Epicuro: ou Deus pode e non quere, e entón non é bo, ou quere e non pode, e entón non é omnipotente… Pero se o mundo-sen-mal é unha concepto imposible e contraditorio, sacar conclusións del equivalería a dicir que Deus non é bo porque non quere facer círculos-cadrados, ou non é omnipotente porque non fai ferros-de-madeira.
Cando esta evidencia se fai explícita, tan anacrónico é seguir crendo en Deus admitindo que, se quixese, podía acabar non só co coronavirus, senón con todo o sufrimento do planeta, como o é negar a súa existencia, malia recoñecer a autonomía do mundo e saber que canto nel sucede ten sempre unha causa intramundana. A relixión necesita actualizar a súa imaxe de Deus, e deixar de responder con procesións ou rogativas, que só teñen sentido presupoñendo que é posible un mundo-sen-mal. Pola mesma razón, o ateísmo necesita ser consecuente e non negar a Deus porque non interfire coas leis físicas ou non controla a liberdade humana.
Dar este paso ten consecuencias importantes, claras para o nivel práctico, mais escuras para o sentido da vida e da historia. No primeiro, estamos avanzando. O mundo está hoxe iluminado por unha onda case gravitatoria de solidariedade fraternal que nos une a todos contra o mal, o inimigo común. Dura lección, pero lección.
As diferenzas aparecen no nivel. Quen non cre en Deus ten ante si a tarefa de configurar a súa vida e darlle sentido dentro da simple inmanencia. Nela poderemos vencer o coronavirus; pero debemos contar con que o mal seguirá presente con outros rostros, incluído o derradeiro: a morte, ese «amo absoluto» do que falou Hegel.
Quen cre en Deus ten a tarefa urxente de actualizar a súa imaxe. Un Deus que crea por amor e vive entregado á súa creación, pero cunha presenza que non pode ser evidente, porque funda e promove sen interferir, respectando a autonomía das criaturas: tanto a das leis físicas (Whitehead fala fermosamente de Deus como «poeta do mundo») como, sobre todo, as da liberdade. O Evanxeo, dando forma á saudade máis fonda do corazón humano, consiste en propor o descubrimento de que Deus, porque é capaz de crearnos desde a nada, ten tamén poder para non deixarnos recaer nela, rescatándonos da morte, convertida así no «último inimigo» en ser vencido. Mentres tanto, acompaña no camiño: a historia non é proba, senón condición de posibilidade da existencia; e o mal non é castigo, senón a peaxe inevitable do crecemento en toda existencia finita.
A esperanza é posible, a pesar do mal. E a humanidade ten dereito a sentirse acompañada. Tamén nisto Whitehead encontrou palabras que amo e que paga a pena citar neste tempo de especial necesidade: «Deus é o gran compañeiro, o camarada no sufrimento, que comprende».