Pídolle prestado o título a Silvio Santiago, que publicou a súa novela póstuma en 1977: un relato case que autobiográfico no que recrea a súa peripecia persoal fuxindo da represión en 1936, logo de que lle mataran o irmán, Xacinto, a quen pasearon ese mesmo ano poucas semanas despois de Roberto Blanco Torres. Ambos os dous foran directores do periódico La Zarpa, unha das grandes publicacións do agrarismo, entre 1921 e a guerra civil. Pido prestado o título para comentar a conmovedora lembranza que o pasado día 30 realizou Camilo Díaz Arias do seu avó, Camilo Díaz Baliño (1889-1936), na exposición que programou a Biblioteca de Galicia co gallo do Día da Ilustración, dedicado nesta terceira edición ao pintor, escenógrafo, deseñador gráfico, cartelista e artista polifacético, vencellado ás Irmandades da Fala, artífice das magníficas portadas da colección Lar, asasinado tamén naqueles días terribles nas gabias do lugar de Saa, en Palas de Rei. Sacárono unha noite da cadea de Santiago, onde os rebeldes fascistas o tiñan recluído xunto con outros republicanos, entre eles o alcalde da cidade, Ánxel Casal, e nunca máis volveu ver os seus. Tiña 47 anos. Na exposición poden contemplar unha mostra da súa variada obra gráfica.
Pero o que máis me impresionou non foi tanto a obra de Camilo Díaz Baliño, que en gran parte xa coñecía, como as palabras do seu neto Camilo: o relato de como o rapaciño coñeceu unha mañá de inverno do ano 54, por boca do seu pai, Isaac Díaz Pardo, a sorte dos seus avós. Os compañeiros da escola preguntaban, todos tiñan catro avós, «¿por que eu só teño dous?», seica interpelou o Camilo á súa nai. Daquela, con moito segredo, o pai chamouno aparte e contoulle a historia, aínda que sen entrar en detalles: «mandouno matar Franco polas súas ideas a pouco de comezar a guerra, e a túa avoa perdeu a razón e morreu de tristura pouco despois», e esixiulle o máximo silencio. «Nin sequera cos teus irmáns». Ata dez anos despois, en Bos Aires, Camilo Díaz Castro non soubo máis noticias daqueles sucesos.
Impresionoume o relato porque na miña xeración esta experiencia é extraordinariamente común. A Galicia daqueles anos foi a Galicia do terror. Durante moito tempo, os nenos e as nenas medramos coa lousa do silencio, que era o medo dos nosos pais, a súa maneira de protexernos, arredándonos daqueles acontecementos, en certa maneira borrándonos a memoria, que foi a estratexia consciente do réxime vencedor. Sen memoria non somos nada, non existimos. O neto Camilo Antonio, que leva o nome dos seu avós, soubo dos feitos en sendo xa un mozo, igual ca min, cando cheguei á universidade, e igual que outros moitos. Non os podemos resucitar, pero si lembralos como merecen, que é unha maneira de lles devolver a vida.