Henrique Monteagudo, vicesecretario da Real Academia Galega: «En Castelao boto en falta o que se fixo con Rosalía»

FUGAS

Henrique Monteagudo subliña a experiencia do «estrañamento» como definitiva na obra de Castelao.
Henrique Monteagudo subliña a experiencia do «estrañamento» como definitiva na obra de Castelao. XOAN A. SOLER

Investigar a Castelao con novas olladas, «sen medo a profanar», é o obxectivo da cátedra sobre o intelectual que dirixe o sociolingüista e catedrático da RAG

17 ene 2025 . Actualizado a las 22:40 h.

Dicir que a xente nova está desgaleguizada é algo así como poñer en marcha un departamento do precrime antes de que o feito criminal teña lugar. «A xente nova non está desgaleguizada, a xente nova xa non tivo un contacto coa lingua vital, experiencial», afirma o sociolingüista Henrique Monteagudo, vicesecretario da Real Academia Galega e coñecedor a fondo da obra de Castelao. O autor que o sabe todo, ou case, sobre a evolución da nosa lingua dirixe a Cátedra Castelao, creada a finais do 2024 con vocación de futuro para o intelectual que definiu o século XX en Galicia.

­—Por que era necesaria esta cátedra habendo unha fundación?

—Na Universidade de Santiago tiñamos xa varias cátedras, Valle-Inclán, Valente... E era chocante que figuras tan importantes da cultura galega como Rosalía, Castelao ou Otero Pedrayo non as tivesen tamén. Como foi con Rosalía, esta é unha cátedra que vai buscar as colaboracións fóra, pero neste caso temos un perfil distinto. A Fundación Rosalía está centrada arredor da casa-museo. Hai fundacións que teñen moitos fondos do escritor, creadas arredor destes fondos. Non é o caso de Castelao. As colaboración que busques con esas fundacións van depender un pouco do perfil que teñan esas fundacións. 

­—Cal é o obxectivo desta cátedra?

—Hai que saír un pouquiño do marco conmemorativo (que é importante) e levar unha liña máis constante de fomentar traballos arredor da figura de Castelao.

 ­—Hai que mover un pouco os marcos da cultura galego...

 —Exactamente. Eu teño moito interese en promover o traballo sobre Castelao entre a xente nova no ámbito universitario.

 ­—Castelao non é só «Sempre en Galiza» nin é exclusivo dunha xeración.

—Claro. Fan falta olladas distintas, novas lecturas. Pensa, por exemplo, en Rosalía; canto cambiou a lectura dela nas últimas décadas? E iso por que foi? Porque houbo xente nova, con miradas novas e con intereses distintos, que se achegou a esa figura. En Castelao eu boto en falta iso.

—Castelao ten algo de figurón impoñente que non pode tocar calquera...

—Castelao é distinto a Rosalía, porque Rosalía é sobre todo unha poeta. Castelao é unha figura política, que son máis intocables, non? Pero a xente nova ten que volver a Castelao, non limitarnos a repetir o que xa se sabe. Hai que buscar outros ángulos, porque é un personaxe moi polifacético. Castelao non pode quedar conxelado. Que o mito non nos aparte del!

—Que poden achegar esas olladas máis novas, fóra dos corsés de intereses esenciais para a identidade galega?

—Penso, por exemplo, en Castelao como humorista gráfico, na prensa. Penso en Castelao como ilustrador de libros...

 —Sorprende como ilustrador de «Princesa del amor hermoso» de Sofía Casanova...

—E se ves a colección de libros que ilustrou é impresionante! Penso no traballo que fixo na emigración, na diáspora, nesa conexión que as novas xeracións perderon coa diáspora, que hai que reconectar. Castelao como explorador das novas estéticas. Hai que perder o medo a profanar.

«Sempre en Galiza é unha obra escrita nun momento único da historia non só en Galicia e España, en Europa e no mundo! En plena crise»

—«Sempre en Galiza» é «a Biblia do nacionalismo galego»? Blibia?

—Eu chámolle testamento e testemuño. Para min, Biblia non. Sempre en Galiza é moi heteroxéneo nos contidos. A Biblia tamén, pero non se le así. En Sempre en Galiza hai varios Castelaos metidos. Teño moitas dúbidas de que moita xente lera Sempre en Galiza enteira... Creo que falta unha boa antoloxía de Sempre en Galiza que escolla os parágrafos que máis nos falan a nós sería moi útil. É unha obra (estudeina a fondo) difícil de entender para un lector normal.

—É «Sempre en Galiza» a obra que mellor representa o século XX en Galicia?

—Estou convencido diso. É unha obra escrita nun momento único da historia non só en Galicia e España, en Europa e no mundo! En plena crise do século XX: a guerra civil, a guerra mundial, a orixe do fascismo...

«A experiencia do estrañamento é moi importante. De campesiños a polacos: cando chegan a América descobren que son polacos. En Polonia son campesiños e en América polacos! Aos galegos pásanos igual...»

—Iso fai que te preguntes se as grandes crises, guerras e conflitos axudan a xerar as obras máis valiosas...

—Si. A persoas como Castelao, que son capaces de sobrepoñerse a iso. Temos na cabeza o nome de grandes escritores, xudeus, perseguidos, que fuxiron do fascismo. Son intelectuais que merecen a memoria, Castelao é un deses! Cando les aquelas primeiras páxinas do Libro II, onde di «estou en Nova York, no inverno, e sei que esta cidade está chea de refuxiados de todos os países de Europa, pero deles sábese de que país veñen, e eu son dun país que ninguén sabe que existe»... Hai que ir máis á lectura de Sempre en Galiza como testemuño.

 —Enfócase mellor o país, a singularidade da súa cultura, dende fóra?

—A experiencia do estrañamento é moi importante, iso está estudado. De campesiños a polacos. É dicir, cando chegan a América descobren que son polacos. En Polonia son campesiños e en América polacos! Aos galegos pásanos igual. Castelao estivo de neno en Arxentina. El xa tiña ese estrañamento, ata que punto iso puido influír en ser máis consciente da cultura galega... É como un peixe cando o sacan da peixeira, aí é cando lle falta a auga.

—Cal é a parte que é máis necesario ler ou reler de «Sempre en Galiza»?

—Eu recomendo o Adro, como ensaio que se le con pracer, pero se me preguntas que teriamos que ler tendo en conta a situación actual do galego, quizais a parte da escola, cando el reclama unha presenza do galego no sistema educativo. A miña tese de doutoramento é Ideas e debates sobre a lingua (1916-1936). Lin todo! E moitos debates de agora me lembran ao que lin daquela. Pero hai unha diferenza moi importante. Eles, os galeguistas, nunca pensaron daquela que o galego estivese en risco de extinción, porque o galego o falaba o 90 % da xente, e o que había era un problema de diglosia, de prexuízos, de desprestixio do idioma.

 «Por que nos anos 70 e 80 a xente nova tiñamos unha atracción polo galego? Sentiamos iso, que o galego molaba, era unha innovación. Non era tanto preservar un legado como facer algo novo»

—E segue habendo...

—Si, pero a iso súmalle o outro. Hoxe o futuro do galego non se dá por feito.

—Por que moitos galegos non perciben o galego como idioma propio?

—O problema fundamental nas últimas décadas foi a falta de transmisión interxeracional. Non é que a xente non o perciba o galego como propio, é que non lle dá importancia, cren que o prioritario é que os fillos falen castelán. No caso dos galegofalantes que non transmiten a lingua ás veces está a experiencia da humillación. Séntense humillados por falar galego. A lección de sociolingüística máis importante tívena da miña nai. Porque á miña irmá máis nova os irmáns falabámoslle en galego e a miña nai en castelán. E un día, a miña nai díxonos: «Que queredes?, que a vosa irmá lle pase o que me pasou a min? Que cando ía a Santiago ríanse de min porque non sabía falar castellano». Iso abriume os ollos: miña nai non quería que a miña irmá falase castelán, quería evitarlle a experiencia da humillación.

—Agora moitos galegos non saben falar galego. Como pode ser? Que non o valoren é unha cousa, pero non sabelo falar...

—Se non cho falaron de pequeno... Agora moita xente nova non ten o galego na casa. E unha lingua que aprendes dunha forma natural é algo distinto do que tes que aprender nunha aula. O tipo de lingua que aprendes aí é moito menos viva, pola relación afectiva que mantés con ela. Isto de «a xente nova está desgaleguizada»... Non, é que esta xente nova xa non tivo un contacto coa lingua vital, experiencial. Entón, ollo, porque para esa xente a aprendizaxe da lingua é moito máis artificial e vai desenvolverse nun rexistro lingüístico moito menos vivo. Á xente nova gústalle falar cos estilos coloquiais, e non con esa cousa de libro, de escola...

—O galego ten que estar na casa, non?

—Si.

—E na adolescencia ten que «molar». Así foi nunha época... E hai pouco noutra entrevista facías a suxestión de recuperar o «Xabarín».

—Si, hai que facer cousas que achegen a lingua á infancia e á mocidades dunha maneira afectiva, divertida, atractiva. Que non sexa a tortura de «clase de gallego». Se consultamos os datos sociolingüísticos hai un moi sorprendente. Nos anos 70 e nos 80 houbo unha corrente importante de atracción cara ao galego da xente moza. Rexistra estatisticamente. Por que a xente nova tiñamos unha atracción polo galego? Sentiamos iso que dicías, que o galego molaba, sentías que era unha innovación. Non era tanto preservar un legado como facer algo novo, distinto. Ese lume foise como apagando. Iso debería ter tido continuidade cuns discursos e unhas maneiras desde todos os poderes que enganchasen con iso. Pero non, o que houbo un corte. A lingua comezou a verse como unha cousa oficiosa. Aínda nos 90 aínda chegaron Mareas vivas, o Xabarín, pero foi un desenganche... E empezou a sentirse unha friaxe cara ao galego, unha friaxe dende arriba. Á xente nova o galego non lle chama. E despois da friaxe, a crise da imposición do galego, e iso xa non foi unha friaxe, foi unha guerra contra o galego. Porque esa xente que reivindicaba a liberdade da lingua cando a reivindicou para o galego? Nunca. Cando se falou de imposición, sempre se falou de imposición do galego, non do castelán.

—Pero iso é algo que permea moito na sociedade, que cala na xente. Hai medo?

—Medo...? A imposición non era un discurso inventado, era algo que socialmente estaba aí. Nos 80 se falabas castelán quedabas ben en todas partes, pero de repente parece que «quedo máis guai se falo galego, pero non quero falalo»...

—Houbo un prestixio un pouco prefabricado. Sei que o galego castrapeiro dos meus avós non pode ser o mesmo que utilizan os intelectuais que xeran pensamento hoxe...

—Pero iso é outra cousa. Ti pensa en termos de capital lingüístico. Hai un capital lingüístico que che funciona para todo e de repente ese capital lingüístico non é tan suficiente, porque outra xente que ten os dous, en galego e en castelán, ten soltura para desenvolverse noutros contextos. Entón dis: «Devaluouse o meu capital lingüístico». Hai outra cousa ademais que influíu: que a xente que falamos galego comezamos a non renunciar a falar galego noutros contextos.

—Pasouse daquela humillación que dicías a percibirse unha soberbia intelectual en moitos galegofalantes. Eras galega de sempre pero, coa nova normativa, non sabías das as «grazas».

—Aí creo que houbo unha lectura ríxida da norma. Houbo moito debate aí. Unha lingua viva ten rexistros. Os rapaces e as rapazas que veñen falando galego xa teñen eso. E eso hai que dignificalo e darlle valor. Agora, á escola non veñen a aprender a falar e escribir así. Nós como profesores ensinásmoslles a ampliar o seu repertorio lingüístico, pero non a costa de degradar o que teñen. Eu non podo dar unha conferencia no dialecto muradán! E iso non quere dicir que eu considere menos o dialecto muradán, do que estou orgulloso. Cada un ten o seu sitio e o seu momento. É ilusorio pensar que o teu rexistro coloquial vale para un ámbito formal. Vale para unha conversa informal. O que pasa cos neofalantes é que aprenden un galego formal que non é o das conversas de amigos. É ríxido; hai que buscar unha flexibilidade. E hai que empezar en infantil, a familiaridade coa lingua debe empezar dende aí.