O seu novo disco xunto a Adufeiras de Salitre, «As catedrais silenciadas», supuxo un bálsamo para o confinamento
31 may 2020 . Actualizado a las 23:16 h.Non se forxan os heroes en batallas gañadas de antemán. Aínda que, se cadra, non é o de heroe o termo que mellor define a Xabier Díaz. El é máis de conquistar. Ou de reconquistar. Está a recuperar, de feito, xentes, espazos, respecto, orgullo e dignidade para a música tradicional galega, entendida dende e para a contemporaneidade. Unha idea e un concepto que sobrevoa esa xoia que é As catedrais silenciadas, o seu cuarto disco -terceiro xunto a Adufeiras de Salitre-, que foi ver a luz o mesmo día no que se declarou o confinamento. Para fortuna de moitos, aos que nos serviu de feliz bálsamo durante a forzada reclusión. Agora, que por fin semella que o sol volve a petar na xanela infinita do salón das cereixas, pasen e bailen.
—Publicaches o disco o venres 13 de marzo. Semellaba un suicidio pero non foi tal.
—Non nos foi mal, non. Saímos ese día e a semana seguinte eramos o sexto disco máis vendido en España. Un disco en galego con acordeóns diatónicos e zanfona! Nunca tal se vira. E agora, cando nos deixen saír a tocar, presentarémolo. Ao final, profesionalmente, esta pandemia a min trastocoume moito menos do que outra xente me está a trasladar que lle supuxo.
—Dixeches que este disco era un berro de alerta ante o despoboamento do rural galego e a conseguinte perda de identidade. Que consecuencias nos vai carrexar iso?
—Non sei se podio manter iso porque semella que agora todo o mundo quere volver ao rural (rise). O primeiro que xera é un desequilibrio en canto á distribución poboacional. Non é lóxico que o 70% do país estea concentrado en torno á AP-9. Todo o que queda ao leste é unha especie de enorme berro silencioso. Esa redistribución supón que abandonamos a nosa maneira de vivir, de relacionarnos coa terra, a nosa lingua, a nosa maneira de chamarlle as cousas e, por suposto, a nosa música. Abandonamos en definitiva a nosa identidade, que tan peculiar e tan intensa é.
—Dicía a semana pasada nestas páxinas o escritor Santiago Lorenzo que a el lle asustaba e preocupaba máis a España chea que a baleira. Subscríbelo se o trasladamos a Galicia?
—Claro, claro. Aínda non me explico como acabamos todos viciando e perturbando ese concepto de que no rural non hai oportunidades. Foi un mantra que compartimos socialmente. Cando vivía na Coruña eu lembro aos meus pais dicíndome que como que quería marchar para aldea. Pois mira, porque aquí teño un pé de parola para estar 15 ou 20 minutos perdendo ou gañando o tempo nunca conversa cos meus paisanos. Algo que me era imposible facer na cidade onde o contacto cos veciños limitábase como moito aos 25 segundos que tardaba o ascensor en baixar dende o quinto. Non entendo como fomos capaces de perverter todo iso co marabilloso que é e con todo o que significa.
—Supuxo ese bascular da sociedade do rural ao urbano un golpe case letal para a nosa música tradicional?
—Si e non. Incluso nas contornas urbanas a música tradicional resistiu moi ben en Galicia. Porque somos unha sociedade tremendamente amante da nosa tradición. Hai unha serie de iconas intocables. E unha delas é a nosa música. Nese sentido son optimista. Pero si que é verdade que o medio no que a música tradicional se desenvolveu dunha maneira espontánea foi esmorecendo.
—Tes a sensación de que se está a trocar esa tendencia?
—Aí están os números. Levamos cinco anos facendo sold outs en cantidade de sitios, chegamos a convocar a 4.000 persoas en Moaña… É obvio que a tendencia cambiou. E a nosa función foi a de prestixiar e buscar a excelencia de maneira que cando a xente fose a escoitar esta música sentirá orgullo dela. Nese sentido convertémonos nunha especie de chamáns, encargados de congregar á parroquia e dicirlles que si, joder, que isto ten moitísimo valor.
—Todo o mundo tiña claro que esta música era da nosa terra pero coido que moi poucos asumían que era tamén do noso tempo.
—Por iso eu para cantar esta música poño uns pantalóns cinguidos e unha chupa vaqueira. E berro e animo como podería facer un roqueiro, para que nos recoñezamos dunha vez como unha tribo verdadeiramente poderosa.
—O disco baséase en doce pezas recollidas. Ten sentido hoxe o debate entre recoller ou crear?
—Neste disco esa fronteira é completamente difusa. É verdade que aínda sigo bebendo desas fontes primixenias pero agora dilúense moito máis. Deixei de transitar pola literalidade da música tradicional para transitar pola miña propia maneira de vela. Entón despréndome de calquera concepto que teña que ver coa necesidade de achegarme a formas puristas. Síntome absolutamente libre para crear partes novas, para modificar melodías orixinais ou para introducir líricas que son miñas. Neste disco son moito máis intervencionista e ten moito máis de autoral que os anteriores. E seguramente será unha tendencia que vaia a máis ata que nun momento dado xa faga música popular totalmente autoral. A fin de contas eu teño xa 50 anos. Empezo a ser case un informante (rise).
—Esas doce pezas foron recollidas por toda a xeografía galega e mesmo na contorna. Ten o disco algo de cartografía musical?
—No meu caso, este disco ten máis de cartografía sentimental. Porque eses lugares que eu visitei e esa xente que alí coñecín forman parte da miña parte máis emocional. O disco non está pensado para trasladarlle ao ouvinte propostas de diversos lugares senón que me interesa máis transmitirlle estados anímicos. Ese alalá que lle atravesa o peito como unha navalla. Ou unha muiñeira que o está invitando a pegar uns choutos no primeiro concerto no que nos vexamos. Xa non queda en min moito dese músico patrimonialista que pretende en todo momento estar nun discurso erudito e docente. Eu constrúo un discurso para que a xente veña a un concerto, empatice con nós e baile, independentemente de onde sexan esas músicas. Ou mesmo se non veñen de ningún sitio, senón da miña casa.
—O baile e os bailadores son unha constante en «As catedrais silenciadas». Cítanse en infinidade de ocasións. É un disco cheo de invitacións ao baile.
—Resúltame moi complicado desprenderme diso.
—E por que hai que desprenderse?
—Xa, eu tamén penso que non. Os meus compañeiros de profesión do resto da península sempre fliparon coa cantidade de xente que baila aquí nos concertos. Somos unha potencia no baile. Pero é que a música popular foi creada para dar soporte ao baile, que era a maneira de relacionarse socialmente. E é unha fórmula non caduca. Se ti cantas que o crego foi ao muíño de cabalo da criada, iso si é unha lírica caduca. Pero facer un chamado a que a xente saia a bailar é absolutamente contemporáneo. De feito estou agardando cal vai ser o primeiro festival que cree un muiñeiródromo, unha zona acoutada para que a xente que vaia aos concertos poida bailar sen tropezar co resto. Bailar é marabilloso. E máis agora agora que se están perdendo os roles de xénero que había e que se está convertendo en algo absolutamente transversal.
—Se nos 90 foron os gaiteiros, este novo pulo que está a ter a música tradicional galega está chegando de mans de percusionistas. Estanlle as pandeiretas coméndolle as papas ás gaitas?
—Pois parece que si. Pero é que quizais houbo durante moito tempo unha imaxe deformada do que era a música popular de Galicia, filtrada única e exclusivamente pola figura icónica dun gaiteiro ou unha gaiteira. A min congratúlame que a música cantada e apoiada pola percusión de man se estea resituando. Hai que ter en conta que o número de tocadoras de pandeireta no país, historicamente sempre foi moi superior ao de gaiteiros. E outra cousa que con frecuencia esquecemos. A música de gaita foi basicamente instrumental. Foi a música cantada e acompañada con pandeireta a portadora da lírica século tras século. Eu, que tamén son gaiteiro, digo que o instrumento nacional é a pandeireta, non a gaita (rise). O que pasaba é que lle faltaban iconas ou referentes, como podemos ser nós, Leilía, ou Tanxugueiras… Non podes imaxinar a cantidade de pandeiretas que eu asino cada ano. Iso era impensable hai dez anos.
—Falabas antes da tribo. Este disco ten un punto moi tribal, non si?
—Si que ten esa compoñente. Pero esa parte que ten de world music e de terra compénsase cunha parte máis pop. Tamén hai retrousos, tamén hai textos que a xente garda na memoria e que repite nos coros… Pero é obvio que hai un background de percusión do que eu non me quero desprender porque é o que lle confire identidade a nosa música. A proba é que é pola parte da percusión polo que lle suscitamos máis interese e polo que despertamos a curiosidade dos europeos, por poñer un exemplo.
—Levas moitos anos reivindicando a conexión entre o mundo do pop e o do tradicional. Figuras que pasaron dun ámbito ao outro, como Guadi Galego ou Budiño, ou o que están a facer Baiuca ou Mercedes Peón, entre outros, corroboran que non ías desencamiñado.
—Pero é que eu aínda vou máis aló. Eu creo que a fórmula aínda non se creou. Efectivamente aí están Guadi ou Budiño que se pasaron ao outro lado, pero aínda falta xente que leven máis cousas deste lado. Os músicos brasileiros fixérono hai medio século. Non renunciaron a unha maneira propia de facer pop. Non se abrazaron á música ianqui porque si. Non, colleron as harmonías pero mantiveron as súas bases rítmicas do samba, do pagode... Creo que nós aínda temos que dar un pinche carneiro máis reformulando de algunha maneira a nosa propia música pop ou indie para que teña como substrato os ritmos, os instrumentos, as sonoridades e as líricas que temos como propias. Quen di que dentro de cinco ou dez anos non empezamos a escoitar música pop galega feita con percusión tradicional? Sería realmente interesante. Creo que ese é o camiño polo que deberíamos experimentar esa fusión.