Galicia non se entende sen Valle

FUGAS

PACO RODRÍGUEZ

Sete autores galegos celebran en Santiago o legado deste mestre máxico, que brilla como un clásico vivo, absolutamente contemporáneo, na colección que ofrece La Voz dende o día 26

25 may 2019 . Actualizado a las 00:17 h.

Como un rei ben visible, entronizado nun banco da Alameda, mais tamén como un avó que se deixa querer, Valle-Inclán recibiu este mércores nunha tarde fervente como un parque temático de espellos en Compostela a visita de Manuel Rivas (A Coruña, 1957), Ledicia Costas (Vigo, 1979), Antón Riveiro Coello (Xinzo de Limia, 1974), Francisco Castro (Vigo, 1966), Quico Cadaval (Ribeira, 1960), Inma López Silva (Santiago, 1978) e Marilar Aleixandre (Madrid, 1947). «Somos os seus netos!», dicía Cadaval -quen levou á escena a fábula A cabeza do dragón- a eses paseantes que se detiñan a ollar a foto de familia literaria coa que se presenta a nova colección de La Voz de Galicia, que ofrece a partir do domingo, día 26, unha selección das grandes xoias de Valle-Inclán, comezando coas Sonatas. A de Primavera e a de Estío. 

Puxémonos estupendos, como requiría a ocasión. Pola Galicia das letras que festexa aos pais. Polo hiperbólico real de Valle. Por Max Estrella, mesmo polo marqués de Bradomín, feo, católico, sentimental, tan politicamente incorrecto.

«Hai nel un non desexo de envellecer que segue estando vixente, pero a min o marqués de Bradomín é o que menos me interesa, aínda que non lle quito o mérito. O mellor do autor é a sensualidade na linguaxe. Metáforas, símiles, adxectivos. Os adxectivos de Valle non envellecen. El creou un idioma propio, unha linguaxe única. É capaz de iluminar cun adxectivo un cuarto escuro», achega Antón Riveiro Coello, quen compara a literatura do autor das Sonatas (o seu Valle preferido) coa pintura e a música. Máis que lapis, percibe o autor de Laura no deserto, a prosa do autor de Tirano Banderas «ten pincel e ten batuta», flúe en melodía. «Máis que palabras, semella que está a colocar notas no pentagrama», recrea Antón Riveiro.

De bronce e sentado agarda sen as inquedanzas cotiás dos vivos literais un Valle que Manuel Rivas ve como «un rei invisíbel». Todo o mundo coñece o seu teatro, estima o autor de Vivir sen permiso, «mais as súas novelas teñen aínda lectores pendentes. Case non hai referencias a Valle na literatura que veu despois. El era un rei invisíbel, agora que se está a falar tanto de Juego de Tronos! [risos]».

A súa literatura extraordinaria é un valor no que conflúen as olladas destes autores. «El fala do período isabelino, do século XIX, pero ao tempo está a falar de hoxe, que é o que ten a gran narrativa. Ocorre con Tirano Banderas», sinala Rivas, levando a pensar en Trump ou Bolsonaro, no grotesco convertido en real. O que pasa é que el ten a forza de contar non só o que pasa, senón de crear unha nova realidade, de ver máis alá do fondo das cousas. Valle-Inclán é moi realista. Está cosido á súa época, vese nas novelas de El ruedo ibérico, pero atravesa os séculos. El é un autor que escribe con curvas, que intranquiliza, e iso está ben! A tranquilidade é unha inutilidade para a literatura. A literatura debe reconstruír as cachizas da realidade, que é xusto o que fai el. Por iso, o xeito de contar de Valle-Inclán é tan moderno, tan moderno como pode ser Faulkner», comenta Rivas, que tamén valora o tratamento da cuestión do poder en Tirano Banderas, entre outras pezas, a visión de Valle-Inclán sobre «o uso da forza, o control das mentes, a corrupción do poder».

Os sete autores reunidos por Fugas, no café Derby, no que Valle-Inclán deixou a súa pegada
Os sete autores reunidos por Fugas, no café Derby, no que Valle-Inclán deixou a súa pegada PACO RODRÍGUEZ

Esta cita en Santiago comeza no Derby, en recordo das tertulias no café nas que (disque) participou o mestre do esperpento, a proposta de Marilar Aleixandre. «A forma en que consegue crear personaxes é un modelo. Valle-Inclán ten unha brillantísima forma de manexar a lingua. En canto ás ideas, penso que sempre foi un rebelde, comprometido cunha visión moderna do mundo en moitos sentidos. E para el iso tivo un custo. Foi unha persoa que sempre gardou a independencia de espírito. Nas novelas de El ruedo ibérico hai moitas cousas que nos falan aínda hoxe. Podemos ver aí ilusións e esperanzas que son manipuladas e levan á frustración. Valle fala de traizóns, grandes e pequenas, que son moi actuais», advirte a autora de A cabeza de Medusa, que alude aos discursos públicos construídos sobre «cousas que non son verdade». Valle-Inclán apunta, segundo a escritora, á falta de sinceridade na política, «en Galicia e non só... Estamos vendo os Trumps, os Bolsonaros; vivimos rodeados de fake news, que non hai que chamarlles fake news, senón mentiras!». Aleixandre leu, sobre todo, as pezas de teatro. E a favorita? «Valle, todo! Pero hai unha obra, La cabeza del dragón, dentro do Tablado de marionetas, que metín nunha novela, A banda sen futuro. La cabeza del dragón fala da verdade e a mentira; Valle esaxera pero para dicirnos algo que é moi real, que está aí. En todo Valle-Inclán hai verdades disfrazadas. Estes xogos del gústanme moito», comparte Marilar Aleixandre.

Se che dixese a verdade, mentiríache, di máis ou menos así, nun momento deste paseo pola Alameda, Manuel Rivas, cun humor sentado que alenta o xeito de ollar o mundo e a provocación que é a arte de Quico Cadaval. «Para min, o mellor de Valle-Inclán é iso que transmite sen parar de que escribe exactamente o que lle dá a gana -achega o actor e director-, que moitas veces igual non é verdade... Porque ás veces veste obrigado por necesidades económicas ou pola necesidade de triunfar, que tamén é gula, coma a de comer, pero ao lelo tes esa sensación de que escribía o que lle daba a gana. Esa visión romántica de poñerlle unha pedriña ás cuartillas enriba no Retiro é a imaxe de alguén que está nun sitio infantil, practicando un xogo literario. Hai ese pracer... Por outra parte, se Valle-Inclán escribiu en todos os sitios que din na Pobra do Caramiñal que escribiu, a súa obra sería o triple do que é!». Valle-Inclán foi, vindica Cadaval, «alguén que nos puxo no mapa, e nos puxo como nación». Hai un sector que o nega, que percibe unha imaxe anticuada do autor, admite o director que apreza a lírica de La pipa de kif, «pero fala nos termos de moda da época, ás veces usa termos budistas, como o karma, que é como se hoxe falásemos en termos posmodernos… O posmodernismo está pasado? Isto sábeo Inma [López Silva]... O que quero dicir é que Valle-Inclán falaba en termos de moda dun país concreto que el expresaba espiritualmente». Fronte aos que non ven no autor uns lentes ben graduados para atinar con xuízo os conflitos sociais, e acúsano de ter «unha ideoloxía da mansedume», Cadaval recorda que, «ao tempo, Valle fala do fracaso dese mundo. En Romance de lobos, o propio opresor di que fai falta sangue para rebelarse, que a clase dominante está podre».

Sobre o poder e as paixóns que moven o mundo detense Valle-Inclán, subliñan os autores (máis ou menos) herdeiros da súa fala-escrita. «El fala das miserias humanas cunha capacidade singular. Da envexa, do odio, da vinganza, do pouso miserento humano que vemos en calquera sociedade, en calquera época, porque sempre está de actualidade; non pasa», achega Ledicia Costas, que tras o encontro en Compostela colleu o tren para presentar a súa novela Infamia en Pontevedra, onde amosou a súa debilidade por unha das frases do xenio que incorporamos moitos dos que tivemos Luces de bohemia como lectura obrigada no instituto. «É a miña peza de Valle favorita. Quedo co Valle esperpéntico, excesivo, iconoclasta, revolucionario. En Infamia eu non me puxen estupenda, púxenme lírica! Esta é a miña homenaxe particular á linguaxe de Valle-Inclán», ri Costas.

Escribe o autor das Divinas palabras coma un galego?, véselle ben a retranca? «Claro! El ten un sentido do humor especial, porque é galego. Os galegos temos un manexo da ironía singular. Está a ironía, e nun plano máis elevado, a retranca», asevera a autora de Escarlatina, a cociñeira defunta.

Un home que se inventou a si mesmo

«Eu o primeiro que lin de Valle foi o mesmo que moita xente da miña xeración, Luces de bohemia, que estaba no programa de COU -comparte Inma López Silva-. Gustoume, pero tiven a miña relación curiosa con Valle. Non son moi fan, por exemplo, das Comedias bárbaras. As Sonatas horrorizáronme, pola visión do marqués de Bradomín». Pero a narrativa de Tirano Banderas si enfeitizou á autora. «O que máis me interesa del e a súa renovación teatral. Hai ese tándem Valle-Inclán e Cipriano Rivas Cherif, o director de escena que foi quen de poñer en pé en escena as obras de Valle na súa época. Máis alá das pezas, dende un punto de vista histórico, é moi interesante», di López Silva, que queda non só co Valle teatral. «Co de Luces de bohemia, e tamén co Valle de Divinas palabras e o dalgunhas Comedias bárbaras», revela a autora de Chámame señora, pero trátame coma a un señor, que escolle á parte Cara de Plata, no que coincide con Quico Cadaval. «Pero tamén quedo co Valle personaxe -engade López Silva-. Chámame moito a atención a relación que mantivo con Galicia e os galeguistas. Penso que é unha conta pendente que temos todos, entender ese momento e a posición de Valle sen poñernos estupendos nin xulgala demasiado. Os intelectuais galegos permanentemente buscaron a Valle, e el deixouse querer, pero non demasiado. O que non hai que esquecer é que quen porta nos ombros o cadaleito de Valle son os galeguistas. Ás veces, o peor que lle poder pasar a un escritor son os seus propios herdeiros. Valle demóstrao, hai máis naturalidade en como el, e os seus coetáneos, vían a súa literatura, que en coma se le hoxe».

Posto a quedar só cun Valle-Inclán, Francisco Castro escolle «ao que se converteu a si mesmo en peza literaria». El pode ser un dos seus personaxes, afirma o editor de Galaxia. «Era un ser excesivo, esperpéntico, un mentireiro compulsivo», vai a máis o autor de Amor é unha palabra coma calquera outra, que define a literatura como «a arte de mentir con elegancia, ou se queres, a forma de converter as mentiras en beleza». Segundo o director do selo Galaxia, poucos souberon como o creador de Max Estrella conxugar con xeito a persoa, a obra e a figura literaria. «Está Salinger, está Kerouac... e Valle! Mal que ben, todos os autores disociamos esas tres partes. Pero Valle foi capaz de vivir coma un personaxe que el mesmo creou», sostén Castro. El quedaría con Divinas palabras na mesiña. «É unha obra totalmente galega. Aí está Galicia, unha Galicia coa que hoxe nos sentimos pouco identificados, a do tenebrismo, a da barbarie, a da incapacidade para funcionar racionalmente... Divinas palabras é unha obra redonda, demoledora, que calquera querería ter escrito. E nela está, de forma moi embrionaria, a orixe do esperpento», advirte o autor de Chamádeme Simbad. «Un clásico é aquel que ten unha mensaxe para a súa época e para as futuras. Valle é un clásico que nos está a dicir que, por máis que queiramos que sexa a razón a que goberne o mundo, en realidade estamos gobernados por escurísimas paixóns», considera o novelista, que ve na literatura de Valle «un espello deformante que amosa a verdade do somos».

«O enterro de Valle podía telo escrito el mesmo», conclúe Marilar Aleixandre sobre unha figura sen fin, máis viva que nunca na colección que La Voz comeza este domingo, día 26, coa entrega das Sonatas.