To cabodano do teu pasamento / fire a calor do estío, / abrollan, agolpados, sentementos vivos / reflexo e semblanza do teu ser, / da túa presenza.
Non foi aquel un día amábel. María negouse a cumprir os cen. Quedou ás portas. Ese xenio de seu non lle permitíu non ser quen de desfrutar tal data redonda, secular. Recén acababa de rematar o primeiro encerro do San Fermín e con el entregou o derradeiro suspiro. Atrás deixou unha restra de experiencias, peripecias, anécdotas e unha existencia preñada de coraxe, forxada na obriga de saír adiante, de si ou si, de non agardar axudas, de facerse sitio nun espazo hostil para mulleres, nun escenario non apto para mexericadas. Aínda moza, a vida golpeouna forte, non se arredou, mirouna de fronte, desafiouna e respondeu entonando un canto á autosuficiencia. Autarquía. Os anos foron transcorrendo coas súas miserias.
Reinaba Alfonso XIII coa súa particular monarquía liberal cando María asomou ao mundo, logo un curto tránsito pola República, o brusco golpe da dictadura, cega e xorda, e, para rematar, unha ansiada democracia que daquela maneira asomou monárquica parlamentar. Así e todo, María dicía non entender de ideoloxías, María entendía da vida.
A xente gosta moito falar de oído. Á Busta tocoulle interpretar a súa partitura, coral e solista, dentro e fóra da orquestra. A María, por veces, os ollos asuláganselle de bágoas. Os seus ollos vivaces viron desfilar imaxes que curten. Sofreu nas carnes a sinrazón dunha guerra fratricida. Apenas rebasados os vinte, ficou viúva e nai. A contenda rouboulle tamén un irmán que non coñecera enimigo e, rematada, ordenou calar. Cicatrices. Imperativos silenzos prolongados. Percibíu no ar desacougo, olor a medo. Ollou pasear veciños, amigos, veu mortos abandonados nas cunetas.
Falou a Busta de guerra, postguerra, senrazón, racionamento. Cando neno non traía aparellada nenez. Falou a Busta de odio incitado entre amigos, entre irmáns. Falou do sr. Ramiro, perseguido e paseado, escravo de ser libertario, escravo de pensar, escravo de non se axeonllar, escravo de non acenar o mandato imposto. Preguntábase a avoa por que?.
Sendo nena recibíu escola xusta que soubo complementar con inxenio, axilidade mental e destreza para aprender. Daquela a prioridade obrigaba formar os homes para tenderlles pontes a prol da emigración, única esperanza. Alén do mar fuxiron seu outro irmán e varios curmáns, repartíndose nas américas de Bos Aires e Montevideo. Denantes coñeceu por voces do pai e da sogra a vida servil na Cuba, de ricos e pobres, gobernada polo opulento golpista Fulgencio Batista; nodrizas, braceiros na recolleita da cana de azucre, asistentes en clínicas ou casas particulares, en fin, traballos que axudaban a facerse cuns aforros para mitigar a
situación na orixe.
Namentres, o pobo continúa sumido na miseria da postguerra. España, coelliño de indias, ensaio xeral, lambe as súas feridas no entanto os veciños libran outra contenda, coma todas, arrepiante, a Segunda Guerra Mundial. O confrontamento internacional deixouse sentir tamén nas terras da Comarca do Deza. Estratexias. Subministro aos alemáns baixo o control do Estado ou subministro en paralelo aos aliados mediante o estraperlo. A contenda achegouna ao Dorado: Fontao. Ansias de paliar carestías.
Alto!... alto, alto, alto. Alto!.... alto, alto, alto. Fixeron eco na valgada dous berros imperativos, logo un silenzo desacougante e deseguido dous disparos secos estalaron asasinos vorcallando un corpo sobre o chan lamacento do carreiro que serpea abrindo paso cara o pontillón. Un regueiro vermello abrollou tinguindo a lama. Un rapaz obrigado a ser home xace no solo, barbilampiño, lonxe da maioría de idade.
As historias fantasiosas sobre as fortunas que se amasaban en Fontao, algunhas verdadeiras, corrían de boca en boca coma regueiros de pólvora por tabernas e corredoiras. Animouse Román, acollido de criado nunha casa de labranza, a procurar un futuro mellor. Decidíu tentar a sorte. Maldito volfram!.
María ollouno preto, horrorizada, afogando o lamento, entrementres sostiña cinguidos contra o ventre uns vinte e cinco quilogramos do negro mineral. Ficou queda ao resgardo da viseira dunha pena que os cobixaba. En col das cabezas sobresaen as punteiras lostradas das botas dos gardas. Os nervios agarráronselle na boca do estómago. Escoitáronos falar: -Ían tres, un deles era unha muller... -Poida, mais xa tiveron tempo de cruzar o río. (silenzo) -Hai que avisar para que veñan buscar este malpocado.
Mirou María o compañeiro de escapada aterrecido de medo, coas orellas e fazulas acendidas. Permaneceron apretuxados contra a pedra, disimulados entre as xestas e toxos ata que o lusco fusco deu paso á noite e os gardas recolleron. Logo, adiviñando o camiño, correu, cruzou o río e correu, correu sen volver a vista atrás. Correu co lastre do pesado mineral atado ao redor do corpo ata considerarse a salvo. Tomou alento e continuou camiño.
Regresou á Brea. Coma unha rutina volveu lavar volfram nas augas do Deza. Burlou os controis. Un ollo no volfram e outro vixiando a contorna. Ás costas dos gardas carrexouno un día tras doutro, percorrendo quilómetros ata chegar xunto o Inglés, mellor poxador. As mulleres eran cobizadas para transportar o volfram, non podían cachealas sen levalas ao cuartel. E así ata
que o denso mineral perdeu o seu valor e se converteu en nada.
Os galos de Goscinny e Uderzo só temían que o ceo lles caera sobre das cabezas. María só temía outra guerra. Guerra é desigualdade, abuso, intolerancia, indiferenza, insolidariedade... Hoxe.