En primeira persoa | Escribe Manuel Antelo | Sendo universitario, cumprín a ilusión de coñecer a Neira Vilas e Anisia Miranda
30 jun 2024 . Actualizado a las 05:00 h.Cando eu era un neno non se levaba ler libros, entre nós. Non había bibliotecas, nin librarías no meu pobo. Mercar un libro considerábase un luxo para unha familia labrega que tivo que superar con moito esforzo e sacrificio os tempos da fame que nos trouxo o franquismo, logo dunha guerra fratricida e unha represión brutal física, ideolóxica e cultural.
Tempos nos que a metade da poboación marchaba para o exilio económico da emigración, que tamén era unha forma moi sutil de protestar, se se nos permite licenza para interpretar a famosa frase de Castelao: «Os galegos non protestan, emigran».
Pois, ao que ía.. No meu pequeno mundo, non é que non houbera libros só na miña casa, tampouco nas casas da veciñanza. O que si había era literatura oral, sobre todo ao carón do lume na pedra do lar, ou nos traballos comunitarios, que moi de cote se facían no lugar. Aínda me lembro de conversas dos máis vellos sobre a guerra, as eleccións do ano 1936 e o triunfo da Fronte Popular, ou a presenza dos «foucellas» pola volta.
«Os falanxistas tentaron tirarme ao río despois de mallar en min coa culata da escopeta, porque votara pola Fronte Popular», contaba o señor Xan. «Non hai cousa peor que ser falanxista», retrucáballe outro que estivera na batalla do Ebro.
Humberto Baena
Contábanse contos, si, pero baixiño, pois, aínda que o ditador estaba morrendo, o réxime reafirmábase, sabendo do pouco tempo que lle quedaba de existencia. Porque o franquismo morreu matando no 1975, fusilando sen remorsos a mozos inocentes como H. Baena, de 25 anos de idade e veciño de Vigo.
Moitos anos despois, no primeiro instituto no que traballei, tiña un alumno do que aínda me lembro. Fachendoso, dicíame: «Antelo, chámome Humberto en lembranza e honra de Humberto Baena». Eu, daquela, pobre de min, aínda non sabía que Humberto Baena era un mozo inocente, asasinado vilmente polo réxime. Se conto isto, é porque precisamos lembrar a nosa historia inmediata para conxurarnos contra os herdeiros desta barbarie que pretenden cabalgarnos de novo. Os tempos que antes contei deben ser historia, e non ameaza de presente. Non perdamos a memoria do que pasou non hai tanto, por favor!
Pero, volvo a o comezo. Cando era neno pensaba que os libros e a cultura eran cousa de ricos, de xente que podía gastar cartos. Un pobre —que eramos case todos daquela no noso lugar— ten outras necesidades para gastar o carto, cría eu. Tampouco na escola se empeñaban en contarnos o contrario, en valorar a lectura ou a cultura. Estaban máis preocupados en conseguir que faláramos «castellano», intentando expurgar fóra de nós todos os trazos cos que transmitiamos na nosa fala. Aínda lembro como riamos a cachón dalgún que dicía «petar na porta» en vez de «llamar a la puerta», ou as tundas que o mestre lle daba a un compañeiro de pupitre que non era quen de expulsar de si a gheada, dicindo «ghato» en vez de gato.
Ese libro que atopei
Volvendo aos libros, a realidade que eu vivía non era tan extensa como pensaba. Un verán, sendo rapaz, atopei un libro na casa dos meus avós que me sorprendeu moito. En poucos sitios vira un libro que non fora o de aprender na escola, é dicir, poucos libros de ler, de contar cousas, vira eu. Por riba, o libro estaba escrito en galego. Relataba feitos que non me eran alleos, aínda que os tempos que describía eran moi anteriores ás miñas vivencias. Foi o meu primeiro libro que lin. Encantoume! Fíxome pensar moito, e deixoume unha pegada que persiste. «Como pode ser que haxa libros en galego, e que falen de cousas do meu mundo labrego!», pensei daquela. Foi a chispa que espertou a miña conciencia de galego con dereito a vivir e a expresarme como tal.
Comezaba o libro, «Eu son Balbino. Un rapaz da aldea. Coma quen dis, un ninguén». Memorias dun neno labrego é o título deste tesouro da literatura galega, escrito por Xosé Neira Vilas.
Despois de ler o libro, e outros máis, sempre tiven a ilusión de coñecer o autor, de velo, de mirarlle á cara, de sentir as súas verbas... E, co paso do tempo, sendo eu universitario, tiven a sorte de coñecer e falar con Xosé Neira Vilas e Anisia Miranda, e facer realidade a miña ilusión. Foi unha conversa longa, chea de anécdotas da súa vida de emigrantes e exiliados en Cuba e na Arxentina. Pregunteille por Pefeuto López, o gran mecenas galeguista nado en Vimianzo. Contoume que o tratara, que o coñecera aló en Bos Aires, e moitas outra as cousas que darían para outros artigos.
En fin, somos, como persoas, o resultado das nosas vivencias. Fagamos memoria para saber os tempos que vivimos antes e agora, e para poder interpretármonos e entendérmonos a nós mesmos. Era isto o que vos quería transmitir neste meu relato!