Camiño cara a Runs na tarde do segundo domingo de xuño. Unha parella de mozos conduce pola pista un carriño con seu fillo dentro. E de súpeto, compañeiros, pregúntome se quedan nenos e nenas na nosa aldea. E fágome a pregunta porque xa hai moito tempo que non me tropezo con ningún cando vou até aló. Antes, cando nós eramos pequenos, había unha grea deles, unha grea que lle daba vida á aldea, sempre correndo dun lado para o outro, sempre bricando polos muros e arredores, sempre xogando pola corredoira...
Penso nesto ao día seguinte de que soñase que era o señor que gobernaba o pedregoso territorio das cobras, onde penetrei para imitar o seu idioma reptante e siseante. Iso foi máis tarde de ter aprendido a linguaxe das ras e de ser quen de tocar a música dos grilos, nas aulas abertas da nosa infancia, gateando polos pinos das Bouciñas.
No entremedio dese soño, víame na chaira do Canto, na ribeira do noso regueiro, onde aínda ás veces, cando o visito, escoito a voz da miña última irmá falecida, ao mesmo tempo que contemplo o negro esplendor do corvo pousado sobre as viñas, á veira das estacas de onde penduran as fabas e as xudías verdes... Iso era antes de que caera a noite sobre os pelouros de seixo do muro e a curuxa soltase o seu grave berro desde entre os carballos e os loureiros escuros da noite.
Coma na pasada, esta semana, compañeiros, volvo falar da miña nai. Nunca me esquezo dela. Tanto é así, que cheguei soñar que estaba confinada con nós no mesmo piso. Miña nai criouse baixo as ás da súa tía nunha pequena e humilde casiña, situada cerca da do seu irmá, o noso avó Xampás. Miña naia non sabía escribir. Firmaba co dedo polgar. Pero sabía contar os cartos cando ía polas casas coa patela na cabeza a vender as xoubas, os lorchos, pións... que pescaba o seu home. Tampouco sabía ler. Pero poucos eran quen de saber descifrar os signos que aparecían no ceo coma ela. Tiña tan desenvolvido o seu sentido da adiviñanza coma a súa capacidade para soportar o calor nos dedos das mans, cos que collía na lareira os tizóns e os carozos ardendo sen queimarse.
Ademais, era unha boa mestra. Con ela aprendemos a adaptarnos á choiva e á humidade da nosa terra, e tamén a olfatear cando se aproximaba unha treboada, un temporal, unha borrasca. Ela non sabía que vida se escribía con be, mais ensinounos a agarrarnos a ela con paixón, furia e rabia, coma a nosa vella gata, que se enfrontaba coas cobras que aparecían baixo a viña da horta. E con ela aprendemos a pronunciar a palabra coa perfección propia dos ignorantes, todos e cada un dos sete fillos que alumeou daquel fraco corpo cheo de enerxía.
E agora, agora que xa podemos andar libremente polas rúas, cóntoche miña nai, cóntoche que un home das aldeas do monte díxome que nos Chans da Barbanza cando sopra un forte vento do nordeste, as eguas quedan preñadas e logo paren fermosos e fortes cabalos, eses que habitan e pastan na nosa serra. Cóntoche tamén que ese foi o motivo que me levou a aprender a falar coas eguas e os seus poldros. Mais teño que agardar para empezar a memorizar o vocabulario dos cabalos, ao parecer non o podería facer até que me transforme nun home, isto é: converterme nun apache. Apache é aquel que habita no indómito territorio da fuga e domina as armas do silencio e a indiferenza, e mesmo ás veces unha pequena dose de orgulloso desprezo.