En galego o sufixo ?iño non sempre denota diminución, ás veces é despectivo («esa xentiña»), mesmo aumentativo («maino mainiño», «todo todiño»), compasivo («pobriño») e case diría que ás máis das veces cariñoso e afectivo. Tal é o caso dos defuntiños, que estes días andan na lembranza da xente. O cristianismo celebra a Festa dos Fieis Defuntos, véspera do Día de Todos os Santos. Outras culturas, aínda que coincidan coas datas da liturxia cristiá, teñen raiceiras moi anteriores, tal o caso da Festa dos Mortos en México e noutros lugares de Centroamérica, ou o noso Samaín de orixe celta, nórdica e prelatina. Os romanos e os gregos tiñan tamén por estas datas as súas celebracións nos cemiterios, que as máis das veces eran celebracións festeiras en memoria do finado, sobre todo se o falecemento era recente, para axudalo a facer a viaxe para o alén, igual que os exipcios. Os exipcios son autores da primeira guía de viaxes de ultratumba, o Libro dos Mortos (1450 a C, con antecedentes no terceiro milenio antes da nosa era). En realidade trátase do primeiro best-seller da cultura editorial: todos os defuntos levaban un papiro coas indicacións das viaxes; os faraóns e os personaxes notables en edición de luxo, con ilustracións, os máis humildes apenas unas notas coas indicacións básicas. Nos grandes museos do mundo poden contemplarse espectaculares mostras destas marabillas.
A nosa cultura popular non por máis humilde é menos rica. No día de hoxe a miña avoa levábanos ao cemiterio a rezar pola nosa nai, e dende varios días antes iamos arranxar a campa, renovando as flores e as lampariñas de aceite. Cada lampariña, un bico, unha ánima que viña a visitarnos. Disque a cultura moderna, instalada nos hábitos urbanos, perde estes costumes, que son tradicións. Agora lévanse as flores artificiais. Hai pouco que visitei algúns cemiterios de aldea, diso que chaman a «Galicia profunda», e eran unha festa de cores, sen necesidade de chegar ao día de hoxe. Pero eran flores de mentiras, e non é o mesmo.
Na memoria da miña infancia, o día de Defuntos, os Defuntiños, que era como os denominaba a nosa xente, era o día das castañas á volta do cemiterio (cocidas con anís) e mais o día de abillar o viño novo, que aínda estaba verde, case rabioso, pero que acompañaba ben os zonchos. Nalgúns lugares de Galicia chaman zonchos ou mamotas ás castañas cocidas coas dúas cascas, a de dentro, que é unha pelica, e a de fóra. Os nenos iamos polas portas pedindo un agasallo, que ás veces eran máis castañas, e poñendo candeas dentro das cabazas ou calacús. Agora chama a isto o «Halloween» e anda a xente parva arremedando o que nos venden na televisión como modernidade. Gustoume a columna que hai uns días publicaba Cristina Pato na derradeira deste xornal, na que lembraba o seu pai, que se lle aparecía entre as charangas de Manhattan. A nós tamén se nos aparecían os defuntiños, que viñan visitarnos dende detrás da memoria, a ver como andaban as cousas pola casa.