Poucos períodos da historia de España teñen sido tan estudados e eloxiados no exterior como a transición da ditadura franquista á democracia constitucional. Un modelo, o español, que se caracterizou polas «negociacións e pactos entre as elites políticas e o consenso entre os cidadáns para evitar os actos de vinganza, as confrontacións violentas, e a guerra civil» (Colomer). Efectivamente, e como se pode comprobar cunha simple ollada ás intervencións dos participantes nos debates constituíntes, fosen antigos cargos do réxime franquista, loitadores contra a ditadura ou exiliados retornados, a sombra do conflito civil subxace e impulsa os acordos que dan nacemento a única constitución democrática pactada entre os principais actores políticos de España en dous séculos de historia. Un acordo do que quedaron (auto)excluídos só os poucos que naquel momento propugnaban ou ben un cambio violento e radical, ou ben o mantemento do statu quo franquista co apoio da forza militar.
Aquela decisiva sombra, vista desde a distancia, que non é o mesmo que desde a equidistancia, déixanos demasiados episodios sorprendente e paradoxalmente crueis. Por exemplo, a detención en Burgos en xullo do 36 do xeneral Batet; pouco despois fusilado polos franquistas na mesma cidade. Nin o feito de que Batet fose o militar que en outubro do 1934 restablecera en Barcelona a legalidade republicana ante a insurrección nacionalista, polo que obtivo a laureada; nin as peticións de clemencia doutros xenerais franquistas, como Queipo de Llano, mudaron a vontade dun Franco, que aplicou a condena de morte. E foi Tarradellas, coñocedor da lealdade á República de Batet (tanto no 34 coma no 36), quen facilitou a fuxida a Francia da súa muller e fillos, segundo parece perseguidos en Barcelona pola súa militancia católica. Ou, por poñer outro exemplo, a detención, o 10 de agosto do 36, do militar e conspirador monárquico Jaime Quiroga y Pardo de Bazán, primoxénito de dona Emilia Pardo Bazán, e a súa condución xunto co seu único e novo fillo, á checa de Bellas Artes; da que ambos foron sacados na mañá do 11 e fusilados nunha rúa madrileña. Non é de estrañar que o corresponsal do L’Intrasigeant, o escritor Antoin Saint-Exupéry escribise na súa crónica do día 14 do mesmo mes de agosto que «aquí se fusila máis que se combate»; e que no último dos textos que remitiu ao periódico francés se laiase de que «aquí se fusila como se talan árbores... e os homes xa non se respectan os uns aos outros».
Salvando novamente as distancias, pero fuxindo de novo da equidistancia, un xornalista suízo, Sacha Batthyany, pregúntase, nunha novela-reportaxe-ensaio recentemente publicada (La matanza de Rechnitz. Historia de mi familia), polos rastros que deixan na xeración presente as herdanzas históricas e familiares. Escribiuno tras documentar que a súa propia tía participara no asasinato de 200 xudeus nos últimos días da Segunda Guerra Mundial. Recolle a seguinte frase: «Cada xeración ten as súas obrigas. A xeración dos pais remangouse disposta a retirar os cascallos da rúa. Retirar os cascallos da alma.... é tarefa dos netos».
Se os nosos pais recolleron os cascallos da Guerra Civil e dos corenta anos de ditadura nunha transición que, lonxe de ser «un pacto para esquecer», «se baseou nunha fonda conciencia dos fracasos do pasado e na decisión de evitalos» (Payne); á xeración presente lle corresponde intentar retirar os cascallos das almas. En Cataluña, en Meirás, e en tantos outros lugares. Pero, e precisamente para non repetir os erros do pasado, sen rachar o que Raymond Aron describiu como «o fino fío de seda do respecto á legalidade democrática e constitucional», ese fino fío que nos protexe das paixóns e nos separa do frío fío das espadas.