Hai mil argumentos para o pesimismo. Lembro unha longa conversa, hai quince ou vinte anos, con Ernesto Sabato na súa casa de Santos Lugares, na compaña de Jorge Laforgue, na que o escritor arxentino entrou a cachón, con bisturí crítico, na realidade do noso tempo e non deixou feixe dereito, nin títere con cabeza. Admirei e admiro moito a obra de Sabato, pero aquela tarde foi demoledora. Jorge e mais eu necesitamos unha longa sesión de terapia para recuperarnos. A sociedade arxentina non daba asimilado a crónica de atrocidades do Informe Nunca Máis, memoria da represión da ditadura militar entre 1976-1983, que elaborou unha comisión presidida polo escritor por encargo do presidente Alfonsín, e sospeito que Sabato, formado na esquerda e desencantado, tampouco se recuperou nunca da experiencia. O peor foi o comentario final que nos fixo: «Non é un problema de modelos sociais; é a condición humana».
Lendo as crónicas e vendo as fotografías e os documentais que nos chegan estes días da matanza de Bruxelas, dos campos de refuxiados que foxen da desfeita de Oriente Medio, os últimos atentados en Iraq, con máis mortos que os da capital europea, os bombardeos sobre Siria, os campos de Palestina, as ruínas de Palmira, a desfeita e a descomposición daquela parte do mundo, onde curiosamente están os principios da civilización, certamente a tentación é compartir o diagnóstico de Sabato. Hai na condición humana dúas forzas que se enfrontan ao longo da Historia e tenden descorazonadamente á aniquilación: os anxos e os diaños, o Ben e o Mal, o egoísmo insolidario e a xenerosidade moitas veces heroica; mais nesa gran batalla semella que non avanzamos, que a furia orixinal non remite, como nos lembran as vellas Teogonías.
E nembargantes, ¿como renunciar á esperanza? O día que renunciemos á esperanza (a intelixencia e a vontade dos seres humanos capaces de transformar a realidade) será o día certo da Apocalipse, tal como nos advertía Dante. Volvo citar ao poeta Eliot: ao ser humano perténcelle o intento, a vontade da transformación, mesmo contra tantos argumentos para o pesimismo. Europa está a atravesar unha das súas crises de identidade mais profundas. ¿Podemos pensar que aínda é posible recuperarnos, profundizando precisamente nos valores que construíron a nosa civilización: a fraternidade, a igualdade, a liberdade?
O século XX foi un século feroz, e os primeiros anos do século XXI non o melloran. Logo das catástrofes das dúas guerras mundiais semellaba que a Humanidade reaccionaba cara a novos modelos de convivencia, pero a crónica dos acontecementos segue sendo demoledora. Cando a ferida toca na casa (Nova York, Madrid, París, Bruxelas), parece que hai algunha resposta, mais ao final a retórica manda. Crémonos o centro do mundo (as vítimas da barbarie) e non ollamos para o que pasa a carón de nós e que nós mesmos provocamos ou alimentamos. A mirada dos nenos, eses pais bañando á pequeniña cunha botella de auga no medio da desolación é unha coitelada nas consciencias, pero que apenas dura un instante.