Non se trata de voltar atrás, ni de poñernos agora a axustar contas. Para nada. Noutro lugar escribín o que penso ao respecto, porque en todas as familias, directa ou indirectamente, vivimos a traxedia con vítimas dos dous bandos: «O que noutrora foi furia e desolación, ferida e castigo, materia pezoñenta que apestou o mundo, o bálsamo do tempo cicatriza, non sei se cura, en calquera caso adormece, as máis das veces para sempre» (Cabalo de Ouros). Pero tampouco é xusto deixar marchar a memoria. O luns lembramos en Pontevedra a Alexandre Bóveda. O día 19 a Anxel Casal en Cacheiras. Non son os únicos: Camilo Díaz Baliño, Víctor Casas, Adrio Barreiro, Xaime Quintanilla, Roberto Blanco Torres, Lustres Rivas, Darío Ávarez Limises, por citar só algúns máis coñecidos. Tamén o meu tio Joaquin? Os mortos daquel verán, titulou a súa novela Carlos Casares. Non menos de tres xeracións quedaron marcadas. Marcadas pola ferida e polo silencio, que caeu coma unha lousa enriba de todos nós. «Desas cousas non se fala», dicíannos na casa aos rapaces, cando preguntabamos. Impresionoume moito unha visita que fixen hai anos á cidade de Heidelberg, en Alemania, un dos lugares onde máis actividade desenvolveu a política nazi, cando vin no empedrado das rúas, diante da porta dalgunhas casas, pequenas (e discretas) placas de metal dourado na que viñan os nomes dos asasinados, deportados ou castigados pola represión do Terceiro Reich: «Aquí vivíu X, doutor en medicina, conducido xunto coa súa familia ao campo de concentración de Auschwitch en outono de 1940, onde faleceron». «Aquí viviu o profesor Z, asesinado polo réxime nazi en setembro de 1939?», etc. No claustro da universidade de Porto hai unha relación pública de profesores represaliados pola ditadura de Salazar, para que quede constancia dos que foron.
Aquí todo quedou a medio facer. A Transición foi un pacto, sen dúbida necesario. Pero o pacto non xustifica o silencio, nin a ignorancia é un bálsamo. Somos produto da memoria e, sobre todo, da consciencia e do coñecemento crítico dos feitos. A famosa política de Memoria Histórica que no seu momento intentou desenvolver o goberno Zapatero e o bipartito en Galicia, por razóns que non é do caso revisar agora, non logrou os seus obxectivos. Pero eles están aí, os mortos daquel verán (e dos veráns e dos anos seguintes), que entregaron a vida, o máis valioso que tiñan, pola causa da dignidade, a intelixencia e a liberdade.
Case que o mesmo día, con moi poucas horas de diferencia, os rebeldes fascistas levantaron das súas casas a Anxel Casal, na parroquia de Vilantine (Arzúa), e a Federico García Lorca, asesinado no camiño de Viznar, a algúns miles de quilómetros de distancia, sen saber un do outro. O editor e poeta. Daquela aínda estaba en máquinas a edición dos Seis poemas galegos de Federico, homeaxe a todos nós, un dos últimos títulos da Editorial Nós que dirixía Casal en Compostela (e que recuperaría despois Luis Seoane no exilio de Buenos Aires). A fatalidade uníunos naquel tranzo derradeiro.