Os primeiros fragmentos do Ulises de James Joyce que se traduciron en España foron vertidos ao galego por Ramón Otero Pedrayo e apareceron na revista Nós, en 1926, catro anos despois da súa primeira edición en inglés. Adoita lembrarse o dato para celebrar o rápido que pode andar unha lingua, aínda en proceso de recuperar folgos tras séculos de penuria escrita, se ten quen terme dela con suficiente forza. O interese que espertaba Joyce no autor de Arredor de si, coma en Vicente Risco, proviña do carácter anovador dos seus textos e do seu vencello co mundo irlandés, relegado pola puxanza británica. Para chegar a esa Europa de vangarda sen despoxarse da súa ascendencia, a Otero pasoulle o mesmo que relataría despois na peripecia de Adrián Solovio: tivo que emprender varias viaxes mentais e xeográficas para decatarse de que vivía nun país do sur europeo dende o que se podía contemplar o mundo en toda a súa extensión. Por iso andou lixeiro sacando de paseo a Leopold Bloom en galego.
As xeracións seguintes ao polígrafo ourensán non deixaron de mirar a Europa, pero tiveron que seguir unha folla de ruta máis complicada, onde Joyce non figuraba entre as súas necesidades básicas. Nada de turismo cultural, coma o fidalgo Solovio, para logo volver á casa e redescubrir Galicia no mapa de Fontán. Emigración a Suíza ou Alemaña. Ese novo país en tránsito, coa maleta na man, atravesado por identidades lingüísticas múltiples, nunca atopou un lugar confortable para ser interpretado, entre os riscos do sentimentalismo e as sublimacións heroicas. Olladas que non abondan para explicar a vida que conteñen historias emocionantes como a que relata Xesús Fraga, por exemplo, en Virtudes (e misterios), espello da dislocación que supón vivir entre dúas culturas. Unha noite de abril de 1947, o galego escoitouse por primeira vez a través da BBC. A culpa foi de Alejandro Raimúndez, outro transportista de identidades entre Londres e Galicia.
Dous anos máis tarde, en 1949, Otero Pedrayo ofreceu un discurso no Posío de Ourense que se considera a estrea pública do galego na posguerra. A lingua coa que traducira a Joyce volvía estar en horas baixas e houbo que pelexar duro ata que a democracia trouxo un marco legal que permitiu a súa protección. Catro décadas despois, a súa saúde está a empeorar de xeito significativo e vemos como a súa transmisión xeracional comeza a non estar garantida. Hoxe temos a fortuna de poder ler o Ulises enteiro en galego na tradución de Eva Almazán, María Alonso Seisdedos, Xavier Queipo e Antón Vialle que editou Galaxia hai anos, pero o idioma paradóxico que a xeración Nós puxo a dialogar con Europa está lonxe de manter a vitalidade oral que exhibía cando Otero, guiado pola súa brillante intuición, se atreveu cuns fragmentos. Comprobamos estes días que a pluralidade lingüística do Estado se converte outra vez en terreo idóneo para difundir prexuízos, pero podemos escorrentalos con esa operación tan hixiénica que consiste en coller un libro. Viaxar como Adrián Solovio tamén axuda, aínda que agora está difícil.