Existen a memoria persoal e a memoria histórica. Sobre a primeira pouco hai que dicir: é o que cada un recorda do que viviu. O problema xurde coa memoria histórica, que debería arrincar das lembranzas ou testemuñas persoais para ofrecernos un marco fiable de referencias do pasado. Mais non sempre sucede así.
Escribín algúns libros reivindicativos sobre «a outra parte contratante» da Guerra Civil. En A agonía do león contei a historia do guerrilleiro antifranquista Manuel Girón Bazán, e noutros evoquei a Foucellas, Ponte, Gardarríos, Piloto, etcétera. Cría que o puzle histórico non estaba completo sen a súa peculiar resistencia. Pero o resultado non foi o que eu pensaba, porque enseguida chegaron algúns recreadores da memoria histórica dispostos a extraer unha rendibilidade ideolóxica pola vía de vencellar aqueles loitadores antifranquistas coa realidade política de hoxe. A súa argumentación soaba parcial e estraña, porque o antifranquismo sen Franco resultaba ser unha creación forzada que desafiaba os límites temporais da nosa propia memoria. Pero ocorreu así, porque a memoria histórica -en contra do que eu cría- non se alimenta da súa fidelidade ao pasado, senón da súa paixón por buscarlle apoios ao relato dun presente e dun futuro que se pretende ilusionante e reparador.
Agora eu xa sei que é a desmemoria -e non a memoria- a que mellor lle presta á elaboración metafórica dunha nova e actualizada memoria histórica. Por iso esta reconstrución se apoia tanto na simplificación dos feitos e na reelaboración dos discursos. E isto, que non me parecía lexítimo, agora paréceme simplemente lóxico. Os feitos do pasado poden relembrarse e reinterpretarse desde os intereses e fascinacións de hoxe. Sen desfiguralos de todo, xaora. Porque, como ben dixo o escritor portugués José Saramago, «hai que recuperar, manter e transmitir a memoria histórica, porque se empeza polo esquecemento e se termina na indiferenza». E isto non. O propio Saramago subliñou: «Aprendín a non intentar convencer a ninguén. O traballo de convencer é unha falta de respecto, é un intento de colonización do outro». E engadía este portugués universal que é ben certo que «somos a memoria que temos e a responsabilidade que asuminos; sen memoria non existimos e sen responsabilidade quizais non merezamos existir». Así o creo eu tamén agora.