Parece que xa se foi esvaecendo o debate que hai uns vinte anos nos dividiu ós galegos sobre a galeguidade de Cela, Nobel de Literatura en 1989, unha cuestión que foi obxecto de debate mesmo nunha comisión do Parlamento Galego. O tempo foi pasando e o debate decaeu, substituído por un sutil desapego.
Hoxe en día, case que ninguén debate sobre isto, quizais porque xa non hai nada que debater: Cela é un escritor galego porque naceu en Padrón, pero non é un escritor en lingua galega, nin sequera a súa inquedanza temática foi predominantemente galaica. Estas afirmacións considéroas moi difíciles de rebater, porque están á vista e son de sentido común. Quizais por isto o debate esmoreceu e quedou esquecido nalgún illó.
Cuestión á parte é o que pensaba Cela, quen, sentíndose moi galego -isto é, «galego de todo»-, nunca pensou que desde a literatura en lingua galega puidera abrirse paso no mundo un escritor do século XX. Algo que tamén lle pasou a Torrente Ballester, que comezou en galego a súa magna obra A saga/fuga de JB, ata que a nosa lingua o enfrontou cuns límites de desenvolvemento daquela aínda non franqueados. É dicir, que nós aínda non fixeramos o labor de normativización idiomática que si fixeran, por exemplo, os catalás. E daquela Torrente tivo que renderse á evidencia. O seu bo amigo e admirador Saramago, Nobel en 1998, díxolle un día cun agarimo irónico: «Xa ves, se foses portugués non terías ese problema».
Coido que queda abondo claro que hai que localizar cada realidade no seu contexto verdadeiro e non falsear os termos da evolución histórica, tampouco no ámbito lingüístico. Non sei se Cela escribiría en galego noutras circunstancias da evolución do noso idioma. Cunqueiro fíxoo porque tivo en Mondoñedo un berce lingüístico, non normativizado, pero si moi caudaloso. Con isto quero dicir que a forza das circunstancias é tamén a forza do destino. E non me parece xusto emitir xuízos sen ter en conta a realidade histórico-literaria en que cada un tivo que afrontar o feito creativo, isto é, a realidade do momento en que lles cadrou facelo. Porque, como me dicía Torrente Ballester pouco antes de finar (1999), «hoxe sería outro cantar!».