«Follas novas» proba, afirma Angueira, o diálogo que a escritora mantén coa alta poesía europea do seu tempo
10 abr 2016 . Actualizado a las 05:00 h.Ademais de presidir a fundación Rosalía de Castro, con sede na casa-museo de Padrón, o filólogo e escritor Anxo Angueira (Dodro, 1961) traballa na edición da obra completa en galego e castelán de Rosalía (1837-1885). Froito dese labor publicouse no 2013 Cantares gallegos (Xerais) e hai uns días que o mesmo selo levou ás librerías Folla novas. «Máis xente implicada no proxecto continuará con outras obras», adianta.
-¿Facía falta unha nova edición?
-Cómpre dar unha visión global ou sistemática de Rosalía de Castro. E desde a perspectiva da literatura galega, interesa tamén o que produciu en castelán.
-¿E «Follas novas», en concreto?
-É un libro tan denso, tan vasto, oceánico, que os seus poemas precisan anotacións de toda índole. E isto é o que fai esta edición, ademais de revisar a fixación do texto orixinal e ofrecer un lóxico estudo introdutorio.
-¿Hai achegas novidosas?
-Creo demostrar que non é unha obra, como di Rosalía no prólogo, con palabras nas que ela parece desligarse, feita había tempo, «escrita no deserto de Castela». Foi medrando como universo en expansión. É filla do seu tempo, da Restauración, do pesimismo, do fracaso da primeira República española, na que Rosalía e Murguía tiñan postas moitas esperanzas. E non é unha obra segmentada, senón que mostra moita unión global, que sitúo arredor da muller como protagonista, como nación poética e política de penélopes.
-¿E a súa poesía?
-Nos seus eixos líricos máis relevantes advirto o diálogo que Rosalía mantén coa alta poesía europea do seu tempo, a poesía da soidade, da poética da dor, do adeus: falo de Leopardi, Novalis, Byron, Hölderlin, da poética da noite, da sombra. Rosalía é moi veciña de Novalis e de Hölderlin. E falo tamén da poética da nación. En Follas novas hai un discurso poético da nación, da nación desas penélopes líricas e políticas, da nación dunha Galicia traballadora. Era lectora da literatura do seu tempo, traducida ao francés. Estaba en todas as grandes encrucilladas, e nunha posición vangardista.
-Se fala dela sempre á beira de Bécquer, nun tic empobrecedor.
-Aquí non hai suspirillos germánicos. A literatura española situou a Rosalía como posromántica, cando é todo o contrario. É unha escritora realista, con ecos da alta poesía do século XIX, pero non é pos nada. En todo caso será proto algo, xa que avanza o que despois ían ser as grandes liñas e os temas da poesía do século XX.
-«Follas...» non é unha colectánea de folliñas. Hai algo programático.
-Aínda que sexa un libro feito ao longo de dez anos, non é como di no prólogo: que eran poemas esquecidos, destinados á destrución, e agora xunteinos; non é así.
-¿É para quitarse importancia?
-Si. É o principio retórico da captatio benevolentiae. Ela di: non pensedes que isto é poesía transcendente, as mulleres non podemos facer ese tipo de cousas, están reservadas para os homes. É todo ironía. Intenta distanciarse da súa obra, dicindo que eses versos estaban condenados ao esquecemento. Non é así. É unha obra filla do seu tempo, aínda que viña de atrás; Rosalía ordenouna e deulle unha arquitectura global extraordinaria. Comeza cunha serie de poemas, Vaguedás, que son poesía sobre a poesía, metaliteratura. Iso está no discurso máis contemporáneo, hoxe. En Silencio! hai ecos do que 110 anos despois vemos en Lois Pereiro en Narcisismo. E adianta a análise das profundidades do ser humano nas que combaten as forzas de Eros e Thanatos: «Inmortales deseios que atormentan/ e rencores que matan». No proceso da escrita, que describe como violento, frustrante, indaga a grande escisión que ven recoñecendo o home sobre a incapacidade da linguaxe. Ese discurso que Rosalía comeza en Follas está nas poetas de hoxe.
-No conxunto da obra, ¿cal é a importancia de «Follas novas»?
-Rosalía ten tres obras extraordinarias. Cantares gallegos, cun gran poder simbólico, é a primeira en galego, cun discurso sobre a alegoría nacional, froito da mocidade, da esperanza, a obra da alborada que canta ao amencer, con ilusión. Follas novas é unha obra pesimista, que ela di do solpor, do ocaso, do outono, que xa non canta á alborada senón á noite, a soidade, ao adeus, á dor, coma Leopardi. Son obras distintas, fases da escrita: na primeira pesaba moito máis a poesía popular, e aquí queda algo pero xa a música é un adagio solemne. E está En las orillas del Sar, un dos máis altos cumios da poesía en castelán do século XIX. Na que se desprende da voz polifónica popular para dar paso á propia voz autorial máis asimilable. Non digo que sexa o cume, pero advírtese un camiño na poética polo cal Rosalía se vai facendo cada vez máis ela.
-¿Por que deixa o galego tras «Follas novas»? ¿Foi falta de eco?
-Con Cantares gallegos, obtivo un recoñecemento extraordinario; foi o único que reeditou en vida. E Follas novas mereceu reseñas positivas. Pero ela, ao mellor, tiña un proxecto distinto. Non sei por que o fixo, pero o que sei é que En las orillas del Sar non esquece o seu compromiso con Galicia. E hoxe a crítica xa está vendo en novelas como El primer loco o El caballero de las botas azules a vangarda no castelán do século XIX.
-¿Que cómpre facer para mellorar a apreciación da súa obra?
-A proxección internacional é complexa. Había traducións de poemas illados, e no 2013 editouse Cantares gallegos traducido ao inglés pola poeta Erín Moure, que este ano fará o propio con Follas novas. Son grandes avances. Hai pouco que Cantares gallegos foi traducido ao xaponés. Isto está convertendo a Rosalía nun referente literario de Galicia no mundo, pero os procesos son lentos.
-Foi pioneira no uso do galego e en amosarse como muller esritora.
-É unha muller que asume o conflito da muller escritora. Ten dous textos marabillosos, Lieders (publicado en Vigo, en 1858, cando tiña 21 anos) e Las literatas (Lugo, 1865), que son auténticos manifestos que critican a posición subalterna que no mundo de homes escritores teñen as mulleres que fan literatura. E expono dun xeito totalmente descarnado.
-Cite algo positivo e algo negativo do matrimonio con Murguía.
-Todo no matrimonio é positivo, de simbiose exemplar. Hai documentos que desapareceron, pero os que coñezo dan fe dunha relación estreita no persoal e no intelectual. Rosalía era unha intelectual ao nivel de Murguía. Sempre queda iso de que el era o intelectual e ela o talento natural; diso nada. A biblioteca era común, e os dous se facían circular entre eles as obras, os textos dos autores.
-A fama de que el era algo bruto...
«A identificación de Galicia con Rosalía non pode ser»
Rosalía foi pioneira en Galicia como muller escritora; despois, anota Angueira, veu Pardo Bazán.
-Úsase moito a unha para negar á outra. ¿Non poden ir da man?
-É comprensible. Poderían ir da man, pero xa elas se desmarcaron mutuamente. Dalgunha maneira Pardo Bazán desconsideraba a literatura en galego e rexional, que asimilaba ao folclórico. E mentres Pardo Bazán cre no progreso, Rosalía desconfía dos intereses dun capitalismo incipiente que arrasa todo. Teñen criterios opostos, o que non quere dicir que unha sexa mellor ca outra.
-¿Hai na posición de Rosalía un romanticismo reaccionario?
-Non quere unha volta ao pasado, senón que desconfía do progreso. Curros confía na locomotora, encántalle; Rosalía, non. Critica a présa con que se vive. Iso non é reaccionario, ao contrario, é un aviso dos tempos que veñen, devastadores. Ela é escéptica, non canta as excelencias da modernidade como Bazán. Son distintas, sendo escritoras que defendían a súa condición de mulleres nun mundo dominado por homes.
-¿Na Rosalía como gran figura do feminismo, non hai peros?
-Non. Pero a muller de Rosalía é a muller traballadora, do pobo, do seu tempo, abandonada polo home que marchou para Cuba, que non sabe se vai volver, e se encadra perfectamente na literatura universal: son penélopes. «Tecín soia a miña tea». Non fala só da soidade individual, senón da soidade política e social.
-¿E a nación de Rosalía?
-Si está o «Pobre Galicia, non debes chamarte nunca española!», pero, ¡ollo!, hai un substrato que é o pobo traballador galego. A nación de Follas novas é a nación das mulleres. Non hai peros, pero si matices. Esa lectura que veu despois de Galicia=Rosalía=saudade, esa ecuación, é falsa. A identificación de Galicia con Rosalía non pode ser. Galicia para Rosalía era un proxecto, como continúa sendo para moitos de nós. Non é esencia permanente.
-¿É unha visión social?
-A visión social tamén é política. A nación de Rosalía é a alborada de Cantares gallegos, esa esperanza de rexurdir, de empezar un novo tempo, pero tamén os emigrantes que non volven e as mulleres que quedaron soas.
-É devolver a dignidade ao pobo.
-Os grandes principios de Rosalía están xa en 1858 en Lieders, texto no que fala de independencia, liberdade e igualdade para a muller, para o ser humano. É devolverlle a dignidade a Galicia, ao pobo. Non hai unhas esencias que conservar nin preservar, máis alá da nosa cultura, do idioma. Pero detrás disto está un proxecto social de emancipación e de liberdade e de dignidade.