Comeza 1809 e a guerra chega a Galicia. O 1 de xaneiro comeza a entrar en Galicia a vangarda do exército de Moore, que chega totalmente esnaquizado. Os soldados levan moitas xornadas retirándose a marchas forzadas, desfeitos pola falta de víveres, as terribles condicións meteorolóxicas e o constante acoso francés. O paso das unidades inglesas polas montañas dos Ancares convértese nunha auténtica tortura para soldados e cabalerías. As baixas multiplícanse e a magnitude do desastre alcanza cotas épicas. A un par de xornadas de desvantaxe veñen os franceses comandados polo mariscal Soult, aínda que a súa vangarda vai en permanente contacto coa retagarda británica. Máis atrás ven o exército do mariscal Ney, que acompañou a Napoleón ata que o corso decidiu retirarse de volta a Francia, tras durmir en Astorga.
As penalidades dos militares ían parellas ás da poboación local, que se atopaba con que era saqueada de víveres e tiña que aloxar aos exércitos, sucesivamente. Primeiro, chegaban os ingleses e apañaban o que podían. Detrás, ían aparecendo os galos, na mesma situación.
Un mando francés, o capitán Marcel, que se atopaba entre os que perseguían a Moore, relata de forma gráfica a súa sorpresa cando houbo de aloxarse nunha palloza: «Estabamos aloxados en casas tan pobres e sucias que os porcos vivían alí e tivemos que entregarnos a verdadeiros combates para expulsalos. Non hai nestas casas de Galicia nin mobles, nin camas, nin utensilios de cociña, e os servos da máis desgraciada parte de Polonia están máis aseados e teñen unha sorte maior que a dos galegos que viven nestas montañas. O que máis me molestaba destas chozas é que non tiñan cheminea: O lume faise no medio da choza, e o fume non sae máis que a duras penas por unha abertura feita no teitume, polo que o fume vaise estendendo por toda a casa de tal xeito que non se pode resistir, e é seguro que, de permanecer alí algúns días, sairiamos afumados como un xamón de Maguncia».
Baixo choivas e nevaradas, as tropas de John Moore seguen a súa marcha ata Lugo, onde se fan fortes e aproveitan para tomar un mínimo descanso, entre tantas penalidades. Moitos analistas militares criticarían máis tarde que o xeneral británico non decidise acantonarse na cidade das murallas, tentando manter afastadas ás tropas francesas ata a chegada de reforzos. Desde logo, as críticas pola evacuación do exército inglés foron numerosas, aínda que a realidade é que se atopaban en condicións penosas para a resistencia.
Soult alcanza Lugo e, cando cre que por fin chegou ao escenario onde o escocés vaille prantar batalla, volven os británicos a retirarse, esta vez aproveitando a noite, e deixando fogueiras prendidas como engado para que os vixías galos cresen que seguían acampados a carón do Miño.
Un inverno durísimo acompaña aos británicos na súa fuxida. O historiador inglés Christopher Hibbert describe a noite en que abandonaron Lugo: «Foi unha terrible noite, negra e tempestuosa. As nubes tormentosas estalaran e un vento feroz botaba a cellisca e a choiva contra os seus rostros, penetrando a través das súas roupas e dispersando, ademais, as balas de palla que se colocaron para marcar as rutas de retirada. No medio dos sinuosos camiños e os entrelazados muros de pedra sobre as occidentais ladeiras da montaña, os oficiais perdéronse e levaron aos seus case amotinados homes en direccións equivocadas».
A retirada de Moore fora un suplicio para todos, e someteu á poboación a un dobre saqueo e a dobres excesos: os de británicos e franceses.
Mentres a meirande parte das tropas inglesas marcha en dirección a Coruña, máis de tres mil homes toman o camiño do sur, cara a Vigo, donde van chegando novas da inminente evacuación. Estas tropas as forma a División Craufurd, que vai tamén protagonizando atropelos, roubos e asasinatos, que aparecen reflectidos nos libros de defuntos de varias parroquias situadas no seu percorrido. Así os recolle o historiador Osuna Rey, na súa exhaustiva investigación dos arquivos eclesiásticos realizada en «Os franceses en Galicia».
En Cenlle
«O 10 de xaneiro de 1809 -escribe o párroco de Santa María de Cenlle no seu libro parroquial- entregou a súa alma ao creador, entre tres e catro da tarde, Ramón Pérez, célibe da idade de corenta e oito anos incompletos, veciño do lugar de Cenlle e freguesía do mesmo nome, de resultas dun balazo que lle tiraron os ingleses que pasaban polo camiño real, por resistir ao saqueo que se fixo no mesmo lugar polos devanditos ingleses; non durou un credo, e así non puido recibir ningún sacramento nin testar, e recoñecida a desgraza pola Xustiza respectiva notificóuseme que lle dese sepultura».
En Maside, na parroquia de San Miguel de Armeses, narra o párroco outro crime cometido polos ingleses na súa retirada cara a Vigo: «O once de xaneiro de 1809 [entérrase] a Benita Pérez, muller de José de Puga, do lugar da Touza, que se atopou morta na súa casa de resultas de terse aloxado nela unha partida de soldados ingleses».
Moore chegará a Coruña o 11 de xaneiro. Tres días despois, logrará embarcar a 3.000 enfermos nos primeiros barcos que chegan desde Vigo. Pero o atraso dos transportes obrígalle a facerse forte na praza herculina, mentres Soult toma posicións na bisbarra, disposto ao ataque final. Das súas tropas iniciais, hai que descontar aos 3.500 homes de Craufurd. Ademais, durante o penoso traxecto cara a Galicia, perdera a case cinco mil, unha cifra que fala da extrema dureza da marcha cara ao Noroeste. Así que só lle quedaban uns 14.000 efectivos para enfrontarse aos franceses, máis numerosos e mellor equipados.
O 16 de xaneiro comezará a batalla de Elviña, a primeira das forzas napoleónicas en Galicia. A guerra está xa en solo galego e vanse dar comezo seis meses de terribles padecementos para a poboación que, contra todo prognóstico, rematarán cunha total victoria galega sobre o mellor exército do mundo.