Sen memoria non somos nada. Memoria crítica e necesaria. Memoria informada. Seica en Euskadi preocupa o feito de que o 70 % da mocidade non saiba quen foi Ernest Lluch, asasinado por ETA en novembro do ano 2000, por exemplo, nin Miguel Ángel Blanco, asasinado en xullo de 1997, nunha das xornadas máis terribles que vivimos todos, así coma acontecementos similares que marcaron a vida do País Vasco e do Estado español nas cinco últimas décadas. Moita xente moza, que agora anda polos 15 ou 20 anos, apenas sabe nada, e os psicólogos que estudan estas cousas din que é un mecanismo de defensa social, reacción colectiva coa que as xeracións máis vellas intentan protexer ás máis novas: destas cousas mellor non falamos.
Cando tal escoitei estes días, cos medios de comunicación a repasar o que significou a declaración de ETA de abandono das armas hai agora dez anos, non puiden deixar de pensar na nosa infancia, a dos rapaces e rapazas que nacemos despois da Guerra Civil de 1936-39. Non é a primeira vez que tratamos este asunto. O historiador Lourenzo Fernández Prieto, estudoso deste período, ten escrito e falado moito desta lousa de silencio. Na nosa infancia, nos anos 50 e 60, ninguén falaba da Guerra na casa, sobre todo, se había que falar das vítimas da represión: mortos, presos ou exiliados, xa non digamos dos nomes dos verdugos, que ás veces estaban entre os propios veciños. Hai poucos días visitei de novo en Vigo a exposición dedicada a Isaac Díaz Pardo, que comisariaron os seus fillos Camilo e Xosé. E outra vez volvemos escoitar as palabras de Isaac falando aos exiliados de Buenos Aires: «Tedes que volver porque, se non volvedes, a xente non saberá nada de vós. Sen memoria estamos mortos. Alí xa ninguén vos coñece».
Tal foi a estratexia dos vencedores da Guerra despois de 1936: borrar a memoria, e se non podían borrala, manipulala, lixala, emborranchala. Moitas das nosas eivas, medos, inseguridades, confusión e comportamentos desnortados explícanse por esa lousa de silencio. Eu mesmo souben da traxedia dunha parte da miña familia (paseados, exiliados) cando fun estudar á universidade e me negaron unha bolsa por «antecedentes familiares negativos». Non fixera os 20 anos. Cando lle preguntamos ao meu pai e a algunhas tías a razón daquel silencio, aínda que algunha información confusa chegaba a nós, a resposta era sempre a mesma: «Desas cousas, mellor non falar». Coa mellor intención do mundo, non querían mancarnos. Non querían deixar en nós a pegada do medo que os aferrollaba a eles. Unha parte da mocidade de Euskadi seica está a sufrir o mesmo castigo: a pesada lousa do silencio, que aparentemente quere protexelos, mais que os deixará a medio madurar, pois neste caso o silencio é a marca do medo. Sen memoria estamos mortos, sentenciaba Isaac. Sen memoria (crítica, necesaria) nunca entenderemos nada.