Os pasados están feitos de capas. Unhas agochan a outras e confúndense ou confúndennos no presente. Dicía Voltaire dende a razón ilustrada que non todo o pasado pode nin merece ser contado: sería simplemente imposible. Inevitablemente hai que escoller pasados entre os pasados.
Estes días máis ca nunca asistimos ao conflito que provocan as distintas capas que agochan o pasado e ao empeño por definir que capas son mellores, con que pasado queremos quedar, con cal preferimos identificarnos.
Con todos os pasados é imposible porque, ademais, son antitéticos e contraditorios. Logo ademais está a falsidade, a manipulación e o esquecemento -interesado ou non-. Franco, Meirás, Cuelgamuros, os fusilados de setembro de 1975.
A mellor forma de entender como se organiza o coñecemento histórico dun xeito metódico e tecnicamente complexo témola no estudo da Prehistoria.
Ten tantas capas por riba e resultan tan fragmentarios os vestixios que dela fican, e tan difíciles de interpretar, que houbo que recorrer a técnicas moi complexas e diversas, e sistemas de datación moi sofisticados, para atinar ou aproximarse.
Pensemos na Arqueoloxía, por exemplo, que bota man da estratigrafía para ir analizando os estratos que se suceden nunha escavación, pero para chegar a descubrir os habitáculos dun castro enterrado precisa retirar todas as capas de terra caídas dende o seu abandono.
Por moito que se documenten os estratos escavados, por moito que se deixen muros-testemuña, se o obxectivo é facer aparecer o castro de Borneiro, en Cabana de Bergantiños, todo o que se fixera enriba daqueles muros ao longo dun milenio e medio simplemente desaparece convertido en entullo.
Algo parecido acontece con case todo o pasado. Se logramos recuperar o Pazo de Meirás, como atinadamente pretende o Parlamento Galego, rescataremos un pasado agochado polos entullos e as chanfainas de Franco.
Daquela o Pazo será da memoria e dos libros da Emilia Pardo Bazán, que o construíu para iso; mesmo evocará a todas as outras mulleres da súa xeración, da anterior e das posteriores, que, como Juana de Vega, Concepción Arenal, Fanny Garrido, Rosalía, Sofía Casanova, Hildegart Rodríguez, María Wonenburger, Ánxeles Alvariño e tantas outras protagonizaron unha historia na contorna das Mariñas onde está o Pazo que necesitamos coñecer e recoñecer. Retirada -e documentada- a capa franquista que agocha a casa de Pardo Bazán verémolo moito mellor e será máis doado.
Cando retiremos os restos do ditador de Cuelgamuros poderemos ver por fin o que agocha o chamado Val dos Caídos: o campo de concentración onde milleiros de presos políticos, organizados pola Inspección de Campos de Concentración primeiro, e pola Jefatura de Campos de Concentración y Batallones Disciplinarios despois, traballaron dende a fin da guerra ata a inauguración. Era só unha parte do Gulag de 180 campos polos que pasaron medio millón de persoas e chegou ata hoxe, dende os «25 anos de paz» da ditadura, disfrazado de lugar de reconciliación. Cómpre retirar o entullo, escarvar con tino, respectar a estratigrafía e documentar todas as capas, nun traballo coidadoso.
O problema nunca é o pasado, senón os presentes. Faise política coa memoria fundada na ignorancia, por moito que algúns -pendentes, segundo os xuíces, de cursar completos os seus estudos- lle chamen concordia. Ao que algúns chaman cambiar a historia chámaselle indagar sen medo para coñecer con fundamento. Retiradas as capas de entullo chegaremos ao terrible mes de agosto de 1975, que empeza co asasinato de Reboiras e remata cos fusilamentos de setembro á alba. Franco vén sendo a capa que oculta o pasado.
Outros pasados.