Hai anos que a Asociación de Funcionarios pola Normalización Lingüística anda a traballar nisto. ¿En que lingua falan os nosos defuntos? Os defuntiños, que dicían as nosas avoas. Ou mellor: ¿en que lingua os enterramos ou lembramos, nun país que ao longo da historia deu sepultura a centos de miles de persoas, galegofalantes todas, xente das nosas aldeas sobre todo, ás que nestes días honramos coa memoria? Segundo a devandita asociación, só unha de cada mil lápidas das nosas campas está en galego, e verbo das esquelas non hai máis que botar unha ollada ás páxinas dos xornais ou escoitar as emisoras de radio: apenas un 2 % utilizan o galego. Unha vez máis, funciona o «efecto caixeiro automático». No momento de maior dor das familias, cando o único que desexamos é consolarnos e que nos axuden a pasar o tranzo, cando máis vulnerables somos e máis indefensos nos sentimos, o sistema se dispara sempre da mesma maneira, e non reaccionamos, ou non temos reflexos para reaccionar. Os funcionarios, os empregados das funerarias, os receptores de esquelas, os curas nas parroquias avanzan todos na mesma dirección. É unha especie de rutina que o tempo seica consolida e que establece como algo normal o que, de feito, é unha anormalidade: un país que historicamente veu usando decote a lingua galega enterra os seus defuntos, os seus seres máis queridos, nunha lingua que non é a deles, senón imposta pola máquina do poder, digamos que do sistema establecido. O caixeiro automático traballa por defecto. Ás veces nin sequera hai oferta e, cando a hai, tes que exercer a vontade de cambiar de lingua para que che atenda na túa, dito doutra maneira: vémonos obrigados, mesmo en momentos tan delicados como os que acabo de describir, a activar os nosos mecanismos ideolóxicos de reivindicación ou resistencia para que se nos atenda. E iso cando o funcionario ou escribán (ou o cura) non aduce iso de que «en galego non sei» e o familiar ou achegado ten que facer o trámite pola súa conta, ou acomodarse. Paseade estes días polos nosos cimiterios. Achegádevos aos camposantos do rural sobre todo, nestas datas cubertos de flores e do cariño dos vivos polos que xa se foron. Escoitade en que lingua se fala e mirade as campas, as lápidas, os textos das sepulturas. Algo non funciona, certamente, por máis ca algúns teimen en que as cousas xa están feitas. «As cousas sempre foron así», din os paisanos. Pois non me parece xusto, e os galegofalantes son as primeiras vítimas: enfrontados á constatación de que hai unha lingua primeira, que é a lingua do sistema (e do poder, repito), e outra a que falan eles, doméstica. ¿Como van explicarlles logo aos fillos ou aos seus netos que o idioma que os veu nacer e morrer, malia que os políticos o falen no Parlamento e veña formalmente amparado na Constitución, existe? Os grandes cambios empezan sempre polas cousas máis próximas, que tamén son as que máis doen.