P oucas veces as mulleres son protagonistas dunha historia que case nunca lembra que as vidas tamén se escriben nas casas e nos dormitorios, nos restaurantes, nos mercados e nas perruquerías, os lugares reservados para as mulleres durante tantos anos. A nosa historia recente, tan escrita desde despachos repletos de testosterona e desde o punto de vista dos soldados, a miúdo esqueceu que as mulleres tamén foron decisivas para explicar o presente. Non só falo das Ibárruris e as Concepcións Arenal ou as Federicas Montseny, as Bargallós ou as Dinamiteras. Falo dos milleiros de mulleres que, desde a súa condición non clandestina, sostiveron as familias de homes clandestinos; as mulleres que coseron ao por maior para financiar viaxes, salarios e volantinas; as mulleres que curaron tripas abertas e cociñaron para batallóns enteiros, pasaron o ferro a uniformes, transcribiron cartas e aconsellaron, escoitaron, ameazaron, espiaron e, sobre todo, mulleres que se exiliaron e que o exilio silenciou ou esqueceu coma se fosen simples emigrantes e coma se os seus dedos non escribiran a mesma historia ca os seus homes.
Chonchiña é unha delas, esa que o Rivas inmortalizou na novela O lapis do carpinteiro, extraída do exilio ata o presente para romper a maldición de todas as demais, desatendidas polos escritores porque as súas historias de amor son descoñecidas ou, simplemente, secretas. Pero velaí que tamén ela, coa súa morte en México, nos amosa o que pasou coa meirande parte desas mulleres do noso pasado inmediato: que non volveron máis desa tumba de ar viciado que é o exilio.