Pemón Bouzas: «Coa historia dos guerrilleiros elimínanse moitos estereotipos»

A última gran partida de guerrilleiros antifranquistas —a que encabezaba Manuel Girón na zona de Trevinca, Casaio e O Bierzo— é a protagonista da nova novela de non ficción do xornalista e escritor Pemón Bouzas (Santiago, 1957). Con Cando os lobos escoitaban a radio (Edicións Xerais) volve publicar oito anos despois tras aparcar outros proxectos. «Ao final entroume a urxencia por facela porque as testemuñas coas que falei eran moi maiores. De feito, o máis maior é o que segue vivo», explica o autor referíndose ao guerrilleiro Francisco Martínez, que anda nos 97 anos.

-Van oito anos sen ningún libro novo: silencio na publicación ou á hora de escribir?

—Un pouco as dúas cousas. Un editor díxome tras gañar o Premio Ateneo de Valladolid co anterior libro que non deixara de traballar porque existe a maldición dos premios. A verdade é que tiña varias proxectos naquel momento, pero ao final xurdiu este porque me corría présa, porque as testemuñas coas que falei eran moi maiores. De feito, o máis maior é o único que segue vivo, que é un dos guerrilleiros desa partida e ten 97 anos, pero outros cos que tiven conversas faleceron o ano pasado ou uns anos antes. Polo tanto, é como se me entrara esa urxencia de poder chegar a tempo a persoas que viviron en primeira persoa -e non como fillos, netos ou veciños- os acontecementos que narro en Cando os lobos escoitaban a radio. Os outros dous proxectos un está practicamente rematados e o outro está estruturado. Foi por iso a distancia no tempo.

-Entón, este libro ten o seu xermolo hai anos?

—Si, probablemente, uns oito anos e antes de estar metido na investigación a familia da miña muller, que é do Bierzo, sempre me contaban historias. A partida de Manuel Girón foi a última gran partida que existiu de guerrilleiros antifranquistas —que non os últimos guerrilleiros—. Neste tempo falei coa filla de Alida [unha das voces protagonistas], contactei co guerrilleiro... A partir de aí foi ir construíndo, falando con eles, vendo documentais... Tamén visitei os lugares dos feitos, falando cos veciños, parentes, cos netos..., que aínda que non o viviron, lévano tan dentro que o contan como se o viviran. Todo foi un proceso moi lento e despois tomar a decisión de como conto esta historia. Primeiro, porque teño que ser radicalmente fiel aos feitos, e despois, como narro. Para isto decidín escoller tres personaxes, tres voces moi diferentes.

-Son un enlace, unha muller que estaba cos da partida de guerrilleiros e un axente da Garda Civil.

—Son todos personaxes reais, pero un está cambiado de contexto, porque ese garda civil está cambiado de contexto. Por que decidín metelo? Para iso apoieime nas declaracións do guerrilleiro, de Francisco Martínez López. El dicíame: «Pero se había gardas civís cos que nos cruzabamos e non había enfrontamentos porque sabiamos que era boa xente, que ían desarmados». Non hai maniqueísmo na historia, fuxe del; o maniqueísmo é de quen interpreta ou malinterpreta os feitos. Falanxistas había, roxos republicanos... Varias persoas que formaban parte da partida de Manuel Girón eran xente católica, de dereitas, pero eran demócratas. Por iso fuxo dos maniqueísmos.

-Nesa pulsión entre a realidade e creación literaria, canto pesa cada unha na novela?

—Todos os feitos narrados relacionados coa guerrilla e coas contrapartidas organizadas pola Garda Civil, todos son 100 % certos e documentados, por testemuños e por documentación publicada. De feito, hai un personaxe, o sarxento Ferreras, xefe dunha das contrapartidas, que escribiu as súas memorias. Que hai de ficción? Decidín non facer unha docunovela, como está habendo outras, senón unha ficción da realidade: é dicir, poñer diálogo nesas situacións, e ficcionar un pouco, en base a testemuñas, sobre todo a vida dese enlace co que arranca a novela, pero apoiándome en cousas que lle pasaron e na sona que tiña entre os seus paisanos.

-Unha das narradoras é unha muller, por que introducila e situala no monte?

—Porque foi así. Ela formaba parte da partida, pero non das accións de guerra, usaban esa denominación porque dicían que seguían en guerra contra o franquismo. Houbo outra muller que se chama Pandereta, que era parella dun guerrilleiro galego, que se suicidan xuntos, aínda que a versión oficial di que foron abatidos nun tiroteo. ¡Mentira! A versión oficial mentiu sempre. Alida é fundamental pola voz feminina, porque a muller, esas mulleres teñen tanto que contar como os que participaron en accións directas. O importante non é acción directa, senón que o importante desta historia é a resistencia das persoas, o sufrimento, a épica; homes e mulleres todos estaban sufrindo esa situación de inxustiza xerada por un golpe de Estado. Estamos falando de once anos despois de que rematara a Guerra Civil, de seis anos despois de terminar a Segunda Guerra Mundial. Muller, perspectiva como viúva, católico como ela pero afiliado a UGT, por ser nai, por ser enlace, por axudar á guerrilla, por ter que botarse ao monte, por ter que sufrir todas as consecuencias de estar afastada da súa familia, fora desterrada en Extramadura, sabía que torturaban aos fillos. Alá onde se refuxiaba, se tiña la, se lla pasaban os curas —que algúns tamén axudaron á guerrilla— ela facía xerséis para os nenos e para os veciños maiores. Para min a paisaxe tamén é outro personaxe importantísimo. Estes homes refuxiáronse nas montañas do Bierzo, en Trevinca, na zona de Casaio e La Cabrera... Territorios de paisaxes extraordinarios que abraian, cunha amplitude incrible e cun illamento tan grande, que ata as forzas de seguridade lle custaba traballo entrar. Esa perspectiva feminina foi importante porque narra os mesmos feitos desde a emotividade. O sufrimento desta muller rematou poucos anos antes de morrer cando se decidiu falar. Viviu coa lacra da mentira, do odio apoiado nunha falsidade.

-Introducir ao Garda Civil tamén foi para fuxir do maniqueísmo?.

—Eran gardas que estaban nos postos, non eran loitadores activos en contra da guerrilla; eses eran os das contrapartidas apoiados por pistoleiros falanxistas. Eran contrapartidas organizadas pola Garda Civil.

-Por que é importante rescatar esta historia e neste momento?

—No momento que empecei a interesarme era porque xa me parecía unha historia interesante porque eliminaba moitos estereotipos que temos daquela época. Hai moita xente que aínda lle sigue chamando bandoleiros porque foi a denominación oficial. No 1948 houbo unha orde á Garda Civil pola que se prohibía a utilización de terminoloxía que tivese a máis mínima connotación política para referirse aos guerrilleiros. Por iso, non se lle podía chamar nin fuxidos, nin os do monte..., había que reducilos a delincuentes comúns. E iso callou na sociedade. Hai que ter en conta que as contrapartidas empezaron a facer asaltos, roubos e asasinatos de veciños de todo ese territorio para cansar a esa sociedade e culpabilizar aínda máis como bandoleiros e asasinos aos das guerrillas. Iso está demostrado. Callou a mentira oficial. Isto é unha historia contada como unha novela, pero é unha realidade ficcionada. Ao principio era o interese pola memoria histórica, pero co que aconteceu socialmente nas últimas eleccións de confrontamento, de loita apoiada nas mentiras na procura do poder, dixen: «Estamos vivindo unha situación perigosa por non pechar unha etapa da nosa historia tan recente como hai que pechala e como o fixeron outros países que sufriron ditaduras fascistas». Como o noso Estado está sen rematar de construír, e os propios alicerces teñen óxido neses ferros de formigón, entón é o momento de facerlle comprender á xente cousas que pasaron antes e que están lonxe desas etiquetas e de posturas maniqueístas. Había unha sociedade demócrata e había xente que non quería esa sociedade demócrata, e estes últimos son os que gañaron. Neste momento, hai moita xente que se apoia na democracia para conseguir o poder e recuperar situacións pasadas de posturas fascistas.

-Podemos aprender moito do que sucedeu?

—O guerrilleiro co que falei díxome: «Eu teño que seguir vivo porque teño que rematar o traballo que aínda está sen concluír. Hai que explicarlle á xente que pasou, porque se toda a sociedade entende o que pasou e elimina a mentira oficial que aínda perdura en boa parte da sociedade española, comprenderemos mellor o pasado, seremos quen de vivir mellor no presente e construír mellor o futuro». Esa era é a súa teima hai catro anos e aínda segue hoxe.

-Vai haber unha continuación desta novela?

—Estou rematando unha novela contemporánea aquí en Galicia, que ten moi costa, e estou rematando de construír unha novela histórica dun personaxe galego importantísimo e pouco coñecido do século XVIII. Levo dándolle moitas voltas e estou artellando unha obra de teatro con Alida de protagonista. Cando decidín como contar isto, descubrín que Foise co vento se estreou en España en outubro-novembro de 1950 en Barcelona, once despois da súa aparición, e en maio de 1951 no Bierzo. E chega para concretar como foi o sufrimento, a loita, a resistencia, a resiliencia de tanta xente, xente normal, uns abocados a ter que fuxir para salvar a vida, outros sufrindo os embates das contrapartidas e forzas represivas... E despois eses pistoleiros con ganas de sangue e eses gardas civís que temían a chegada das contrapartidas porque lles ían obrigar a participar en accións de guerra. Son moitas vidas cruzadas, e moita mellor relación do que se pensa menos entre os guerrilleiros e pistoleiros falanxistas.

---

---

---