Verso a verso con Yolanda Castaño, premio nacional de poesía 2023: «Estou máis preto da loita das nais críticas que de moitas que deciden non ser nais»
FUGAS
«A cuestión non é ser nai ou non selo, é a crítica dun sistema desigual contra as mulleres», di a poeta. Esculcamos da súa man «Materia», un libro que coroa trinta anos de pescuda poética de Yolanda Castaño, nai dunha xeración, filla única de Galicia
08 oct 2023 . Actualizado a las 11:47 h.A poesía de Yolanda Castaño (Santiago, 1977) ten dende o pasado 27 de setembro o Premio Nacional de Poesía 2023 por Materia, pero leva trinta anos levedando como materia rebelde, abrindo e ampliando o campo para o debate social. Falamos coa escritora, cun feixe de versos escollidos deste poemario, da familia, da amizade, da memoria, da maternidade como escolla consciente, como lousa e como renuncia, como sistema desigual contra as mulleres. «A poesía é o xénero menos dogmático, é un xénero que permite crear realidades máis hospitalarias, vivibles», di. «Conciliación, saúde mental e neurodiverxencia» son temas poéticos, amosa a autora que se revelou con Elevar as pálpebras (1995). Materia é unha poldra nese camiño de pedras sobre o río revolto da vida que é a obra de Yolanda Castaño.
«O corpo está neste poemario nun sentido moi amplo. O corpo son tamén os nosos sentidos. Na poesía desactívase a parte máis racional e actívanse a impresión, as sensacións. Á vida e ao traballo enfrontámonos a través do corpo, non de maneira etérea», sinala. Iso enlaza, segue, «coa raíz dalgunhas das nosas preocupacións sociais, como son os coidados e o papel da muller na sociedade e na esfera privada».
«Algunhas estrelas non caen do ceo»
O título do poema que abre Materia, que saíu nas oposicións para optar a ser profesor de secundaria de lingua e literatura en Galicia, esperta a pregunta directa: «Que queres dicir con iso e cos versos: «Manuel Castaño Blanco colabora con cien pesetas / al movimiento de la Falange Española de las JONS». Fala do avó paterno. «Aínda que a gran protagonista do poema é a miña avoa, a súa muller, Estrella —matiza Castaño—. Esta é unha historia que se conta na familia: cando o meu avó coqueteou co movemento republicano e se uniu ás loitas obreiras na zona de Noia, foi encarcerado. Ían fusilalo, e a miña avoa armouse de xenio, arrincou da casa e foi camiñando desde esa aldea de Noia ata Santiago para interceder pola vida do seu home ante Quiroga Palacios. Todo o que hai que loitar para perseguir a felicidade... Alíñome coa miña avoa paterna nese tesón, na contumacia e na forza. A palabra da avoa serviu para salvar ao seu home, pero houbo que pagar por ela. Houbo que poñer un cartaz de esquina a esquina da aldea declarando esa suposta colaboración co movemento».
«A unidade familiar comeza co ruído dun corpo»
Este verso do poema «Primeira casa» fai pensar nun parto, no corpo que se rompe para que naza outra unidade, como esa xeración que encabezou ela nos 90. «Tes razón, a familia empeza co ruído dun parto... E con outros ruídos! Ruído é ruptura, tensión, algo que se violenta... Iso podería resumir parte da miña poética. A poesía é o xénero no que máis se expresa o corpo. É un dos que máis falan nela. Cando digo corpo, digo desexos, apetencias, e digo tamén fames e sedes, limitacións, condicionantes. O corpo significa ser unha muller, ser galega, falar nesta lingua. Como se resolve o mundo a través do corpo? Verbalizamos o mundo a través dunha voz e unha lingua», di a poeta. «Ás veces ese corpo fai ruído porque non encaixan as verdades absolutas, as opinións de segunda man. Non encaixan cos nosos corpos reais. E aí xorde unha tensión, que quere revelar a poesía», achega.
«Non é algo para contar en público, pero teño unha relación coa miña casa...»
A relación coa súa casa é, como di o título do poema ao que pertencen estes versos, a súa relación «de parella» máis longa? «A miña relación máis longa si, segue sendo a que teño con esta casa na que vivo dende os 28 anos, unha casa humilde nun barrio obreiro da Coruña», admite. Con ela leva convivindo 18 anos, e cóntao cun humor infrecuente. «Ese humor é unha ferramenta para a vida. Hai certa ironía e certa tenrura neste poema, ao que lle teño tanto cariño como a esta casa, que sabe de min máis do que moitas persoas», asegura.
«... O meu amor paxareiro, / que canto máis lle abres a porta /máis quere volver á casa»
O «paxareiro» deste poema fai pensar en «pasaxeiro». Hai este xogo? «Aí tes un lapsus linguae! Pasaxeiro é o poema, que é breve de todo e logho pasa... É un poema que inspirou a miña relación de parella máis longa (quitando a que tiven coa miña casa...). E revela o que penso que é un bo amor, é un amor paxareiro. O amor que che dá as, que, se hai unha casiña de paxaros, desfai a gaiola porque ten a porta aberta», debuxa.
«O meu pai foi mariño e non sei navegar»
«O meu pai —relata— recibiu a lousa dunha vocación herdada, que non era tal», reflexo de varias xeracións que non tiveron o privilexio de escoller. «Son filla e neta de persoas que desenvolveron habilidades que non me transmitiron. Supoño que nese feito de non ensinarme a amar a profesión do mar hai algo de que meu pai desexase outra cousa para min, que abrazase a miña verdadeira vocación. Eu medrei cun pai ausente, que botaba no mar catro meses... Hoxe eu falto moito da casa. O ano pasado fixen 20 viaxes ao estranxeiro. Polo menos, non son nai...».
«O meu alento ten que ver contigo / coma esta voz e a linguaxe»
A nai. «Estou moi unida á miña nai. Síntome tan preto que non sei como andaría sen ela...», expresa Yolanda, que se define, á vez, como muller cunha vida independizada, autónoma, «pero isto foi todo un camiño». «Todas aprendemos a ser nosoutras por imitación, por iso digo: 'Medrar foi ir por ti / e logo volver por min mesma'», subliña a escritora.
«Non é doado herdar zapatos / e despegarlles das solas as pegadas»
Que difícil é para un irmán pequeno que non conste o camiño andado «polo irmán que o precede», reflexiona a poeta. «É moi difícil construír a personalidade á marxe das persoas que nos rodean», di. Este poema para o irmán é «a expresión dun desexo», do desexo de que poida herdar zapatos sen pegadas da irmá maior.
«Os seus lombos de poldras para que cruce o río»
«As amigas» é dos poemas máis emocionantes deste libro. Nel, a palabra chave, que cabalga dun sentido a outro, é poldra. «A palabra pasa de ter a acepción de 'eguas novas' á de 'ponte de pedras'. As poldras permítenme cruzar o río; iso fan as amigas cando hai augas turbulentas. Cando teño un conflito, non falo cunha soa, senón con tres ou catro. Escoitándoas, trazo un certo mapa», descifra a autora para nós.
«Non defenderei a casa dos meus pais»
O poema ao que pertence este verso é un diálogo con outro de Gabriel Aresti. «A casa familiar en Galicia é un elemento totémico, sacralizado. Eu quería cuestionar iso, dende quen cre máis nas relacións persoais que nas propiedades inmobiliarias». Castaño cuestiona valores en solfa, como o do traballo, o do apego á terra ou o do sangue. «Hai relacións de amor que remontan por enriba deses lazos», afirma.
«Nunca saberei quen es»
Neste poema, escrito «con Idea Vilariño», a premio nacional despídese da filla que non terá. «A poesía é a linguaxe menos dogmática do mundo, un terreo proclive aos claroscuros, ás contradicións. A decisión de non ser nai é meditada pero comporta dúbidas. Toda decisión comporta unha renuncia, por contenta que estea dela. Esas renuncias encárnoas nunha filla imaxinaria. Quería despedirme dela, pasando esta páxina da maternidade dunha vez por todas; e facelo dun xeito reconciliado, comigo e con esa filla que non existirá. Foi case como un ritual, despedirme da filla que non chegou a nacer nunca», revela.
«Por ahora no puedo ir... Serán solo unos años»
Frase de nai, unha das moitas que rexistra Yolanda Castaño nun poema do libro que move a rir e chorar. Ser nai ou non ser nai non é a cuestión de Materia, aclara a autora. Aquí prevalece, sobre todo, «a crítica á crianza como sistema desigual, contra as mulleres». «Síntome máis cerca da loita das nais críticas que de moitas mulleres inconscientes que decidiron non ser nais, dende a falta de reflexión», afirma.
«Quería visibilizar a opción das que decidimos non ser nais», manifestou nunha entrevista con Rodri García o pasado verán. Non ser nai segue sendo tabú? «Eu quero pensar que o de non ser nai xa non é tan tabú. Pero unha cousas é dicilo e outra seguir escoitando iso de 'ai, que ben que fuches nai!' pla, pla, aplausos... Hai que debullar polo miúdo cal é a opción máis prestixiada, porque depende do contexto. Do que se trata é de que todas as opcións sexan igual de refrendadas, porque só así as mulleres poderemos ser libres». Hai anos, conta a poeta, unha sueca que vive en Dinamarca dicíalle: «Que valente es, falando así de que non queres ser nai, que arrestos tes!». «Ata nas sociedades máis avanzadas os coidados seguen recaendo, maioritariamente, nas mulleres», subliña. Para actuar.