«Quería despedirme desa filla que non terei, que decidín non ter», revela a poeta, que vén de publicar «Materia»
05 oct 2023 . Actualizado a las 15:36 h.No outono de 1995, nacía en Compostela Helena Salgueiro Golán. Meses antes, na primavera, outra compostelá, Yolanda Castaño, chegaba á redacción deste xornal con 17 años [preto dos 18] e o seu primeiro poemario na man, Elevar as pálpebras (Espiral Maior). Viña de gañar o premio Fermín Bouza Brey. Hai pouco, Helena, poeta e actriz, e Yolanda citáronse na libraría Moito Conto da Coruña. Evocaron aquel primeiro poemario e, sobre todo, falaron do último, Materia (Xerais); do novo libro salientou Salgueiro o xogo que permite o título entre materia e matria e tamén a división do poemario nos tres estados da materia: sólido, líquido e gasoso. Yolanda Castaño (Santiago de Compostela, 1977) explica o título: «Apetecíame desacralizar e desolemnizar un pouco ese concepto de matria que me carga un pouquiño. Creo que a poesía é o espazo e o xénero onde deitar todo ese posicionamento porque a poesía debe ser sempre pensamento crítico. Quería rachar un pouco a idea de matria introducíndolle esa letra e, porque eu son máis de materia, máis matérica que de matrias... E de patrias tampouco. Por iso ata lle dediquei un poema á letra e. É curioso porque no último libro tiña un poema dedicado á letra y. Durante un tempo estiven traballando bastante con letras e entón quedou aí a cousa e dedícolle poemas a letras». A residencia literaria 1863, na Coruña, é unha das grandes iniciativas culturais impulsadas pola poeta, unha tarefa que, confesa, condiciona a súa escrita: «Cando te embarcas en proxectos de tanta implicación persoal, unha iniciativa sen axudas públicas nin privadas de ningún tipo, é certo que custa moito compatibilizalo coa escrita. Aínda así, sei que está mal: que temos que loitar con unllas e dentes para sacar adiante a nosa obra literaria, como sexa. O noso legado é a nosa obra. Eu fixen o que puiden e espero mellorar de aquí en diante [risas]. Hai que intentar encarreirar a vida un pouco», di a escritora, que aproveitou a pandemia para facer o poemario Materia, que indaga no vínculo entre a creación literaria, a historia familiar e a renuncia á maternidade.
—Vincula os estados da materia cos tempos.
—A materia deume para deseñar esa estrutura que me resultou especialmente rendible para o libro, que é unha estrutura en tres partes [unha cousa moi clásica por outro lado] que fiaba a propia materia e os seus estados. E á súa vez fiaba co pasado, presente e futuro. Cando me apetecía escribir sobre a familia non desexaba facelo só sobre o que entendemos como a familia máis prosaica. Se falamos da familia no seu pasado, dá pé a falar dunha pequena vida persoal, dunha memoria histórica, falar de estirpe feminina. Por iso, esa primeira parte está apoiada en dous poemas tirando a longos que contan as historias das miñas dúas avoas. E iso dáme pé tamén a facer unha pequena historiografía da cidade de Santiago.
—Un pasado que vai por un río subterráneo, ¿por que?
—É a parte íntima. E un río que é subterráneo porque as nosas antergas, as nosas devanceiras, non saen á luz cando andamos pola rúa, pero creo que están hidratando a nosa orixe permanentemente.
—O presente é un iceberg.
—A parte central do libro é o sólido. É a familia presente, tomada nun sentido moi amplo, o que nos constitúe. É como un iceberg, porque asoma só unha parte da nosa faceta familiar pero no fondo constitúenos máis do que pensamos. Para min o que me constitúe non son só os parentes en primeiro grao: tamén a miña casa, todo o que ten que ver coa intimidade, as parellas e incluso as exparellas, que para min son persoas que foron moi importantes na vida e aspiro a que o sigan sendo, que se incorporen ao noso círculo emocional, ao noso círculo de afectos, para seren máis que un catálogo de recordos. Son ganancias máis que perdas, a non ser que haxa un conflito, pero, afortunadamente, non tiven esa desgraza. Son persoas que me gustaría que quedaran incorporadas á vida porque é moi difícil deixar de querer.
—O futuro é gasoso?
—A terceira parte é a gasosa da materia, aparece representada por esa nube que é cambiante e non se pode tocar. O futuro non se pode tocar. Esa parte deume para falar dun tema do que quería falar dende había tempo, contribuíndo á outra conversa que está no aire da cultura galega e da literatura galega desde hai tempo, a da maternidade con todo o que ten: as maternidades subversivas, outras maternidades que me interesan moito. Alinéome moito ás que se lanzan a aventura e a beleza de seren nais. En moitas cousas estou na loita con elas, pero ao mesmo tempo quería visibilizar a opción das que decidimos non ser nais e aproveito para reflexionar sobre a renuncia á maternidade. Penso que para ser realmente libres teñen que estar lexitimadas todas as opcións, porque se non entran as trampas. É importante darlle voz a todos os discursos posibles. Quero achegar o meu gran de area, fóra de dogmatismos e con moitos matices.
—A poesía é un bo lugar para facer esa reflexión?
—Para min, a poesía nunca é un discurso programático. Odio bastante a idea da poesía como un plan previo, ideolóxico… Se hai un terreo para as contradicións, as sutilezas, os matices e as dúbidas si que pode ser a poesía.
—Despídese dunha filla e dille entre outras cousas: «Os meus poemas non me tiran do xersei...».
—Quería reconciliarme, dunha vez por todas, con esa opción que nunca dubidei que teño moi segura. Pasar esta páxina sobre o tema da maternidade de maneira moi reconciliada e tamén despedirme desa filla que xa non terei, que decidín non ter, desde o respecto profundo, desde a dignidade e autodignidade e mesmo do cariño.