Os historiadores da USC que exhumarán fosas da Guerra Civil: «É unha anomalía facelo sen expertos»

As fosas e enterramentos ilegais de vítimas da Guerra Civil e a posterior represión en Galicia volven ao primeiro plano. De novo serán buscadas e, no posible, exhumadas e dignificadas. Así o asegura un convenio firmado entre a Xunta e a Universidade de Santiago (USC) para poñer en marcha o Plan Cuadrienal de Memoria Democrática, que financia e impulsa o Goberno central a través da Secretaría de Estado de Memoria Democrática. A iniciativa está coordinada polo grupo de investigación Histagra da USC, que dirixe o catedrático de Historia Contemporánea Lourenzo Fernández Prieto e no que, entre outros, participa moi activamente o profesor de Historia Contemporánea.

 —Ides actualizar o mapa de fosas na comunidade, pero ademais a idea é pasar ao traballo directo con escavacións e exhumacións. Como se vai facer?

—[Lourenzo Fernández Prieto]: Efectivamente, arredor do 2007 xa fixeramos un mapa de enterramentos irregulares en Galicia que se vai revisar e actualizar, pero agora queremos pasar a unha fase nova, garantindo que os traballos de prospección e exhumación das fosas se fagan con suficiente documentación, pero tamén con garantías sobre o que alí se atope. Por iso o equipo do proxecto se articula de xeito complexo. Ademais do grupo de investigación en Historia, participa tamén un grupo de arqueoloxía que dirixe o profesor Sánchez Pardo; participa un forense do Imelga experto en antropoloxía forense, Fernando Serrulla, que ademais é doutor cunha tese sobre fosas; e hai un cuarto nivel co grupo do profesor Ángel Carracedo, que é unha autoridade mundial en análise de ADN. Imos afinar e aplicar un protocolo que xa se deseñara en Galicia para dar resposta a algo que se viña producindo en España: a escavación de fosas sen traballo experto e, sobre todo, sen supervisión forense.

—[Antonio Míguez]: A apertura de enterramentos irregulares é algo que se vén dando dende o propio ano 1936, porque moitas familias, de xeito privado e máis ou menos artesanal tentaron localizar e recuperar os corpos dos seus seres queridos. Sucedeu durante os anos do propio franquismo, e tamén moito nos setenta, coa chegada da Transición. E cando a mediados dos anos 2000 empezou a falarse da memoria histórica xurdiu a cuestión de cómo abordar eses levantamentos e os tratamentos deses restos con garantías, seguindo uns protocolos como o que nós deseñamos e agora queremos aplicar.

—[L. F. P.]: Eran enterramentos irregulares, e arredor deles déronse moitas situacións irregulares. Se alguén furaba nunha fosa e aparecía un cadáver, con dicir isto é da Guerra Civil xa estaba. Iso é unha anomalía. En ningún sitio do mundo onde hai xuíces, fiscais, forenses... dáse iso por válido así como así. Agora o programa do Ministerio tenta regularizar todo iso e pode poñer fin a algo que era absolutamente anormal: que foran axentes privados os que se ocuparan de desenterrar os corpos. E iso non é culpa das persoas que o fixeron, porque non tiñan outro remedio para recuperar aos seus parentes. Simplemente é a proba de que ata hoxe o Estado non asumiu a súa responsabilidade respecto de toda esa xente que está mal enterradas e as súas familias.

—Que características peculiares presentan estes enterramentos irregulares en Galicia?

—[A. M.]: A máis importante é que non estamos a falar de fosas de gran tamaño como as que podemos atopar en lugares que estaban en frontes de guerra, como é o caso de Andalucía onde son moi frecuentes fosas con varias decenas de corpos. No caso galego o máis frecuente é que falemos de enterramentos con números relativamente máis reducidos de cadáveres. Iso non quere dicir que as fosas sexan menos, senón todo o contrario, que hai moitas e moi dispersas por todo o territorio. Ten que ver coa lóxica de cómo se produciu aquí a violencia, na que os asasinatos se foron producindo case un a un. En parte por iso, aquí tamén sucede outra cousa: temos información que nos pode axudar bastante ben a prever quen pode estar soterrado en cada lugar. Noutros lugares as exhumacións fanse case a cegas, pero aquí, pola documentación que levamos anos recabando, o traballo de asociacións, e proxectos como Nomes e voces, que puxemos en marcha no 2006 ao abeiro do Ano da Memoria e que botou luz sobre os lugares e protagonistas da represión, podemos dicir, con bastante precisión aínda que con todas as cautelas, que é esperable atopar nun determinado enterramento.

—[L. F. P.]: Con todo, hai que ter en conta que pasaron 80 anos, e mudaron moitas cousas. Hai corpos que, crendo saber onde están, poden ser moi difíciles de localizar. Ou que puideron ser recuperados e cambiados de sitio por alguén nestas décadas. É moi complicado. Hai anos fixérase unha escavación en Baiona e non se atoparon os corpos. Iso tamén pode ocurrir, e habería que facerlle fronte ao que eu chamo a síndrome Lorca, ao que se tentou atopar tres veces e non apareceu.

—[A. M.]: Hai unha dimensión emocional e psicolóxica que eu creo que tamén, dalgunha maneira, teremos que abordar. A experiencia por exemplo de facer unha escavación e non atopar nada pode ser moi traumática tamén. Hai que ser conscientes de que estamos xogando con esa posibilidade.

—Hai xa algunhas zonas nas que estea previsto traballar proximamente?

—[L. F. P.]: Todo está condicionado polos prazos nos que se pode desenvolver o proxecto. O convenio vén de ser asinado e cóllenos xa moi a final de ano, pero este ano é posible que fagamos algunha aproximación a zonas que xa coñecemos. Unha das áreas é Aranga (A Coruña), onde hai máis dun enterramento de bastantes persoas da Coruña, sobre todo dos asasinados na Costa do Sal. Aí xa hai unha escavación feita, e o que estaría pendente sería abordar as análises de ADN dos restos dentro do proxecto. Este ano tamén poderiamos proceder á exhumación e identificación de restos en Crecente (Pontevedra). É un caso singular no que aínda hai moito que comprobar. Trátase dun lugar onde se enterraron corpos de vítimas que baixaban polo río Miño. Pero tamén hai que ter en conta que dende entón fíxose un encoro e houbo cambios no leito do río, e pode ser difícil de localizar e recuperar. Outra opción é Vilagarcía, unha fosa que está dentro dun cemiterio e sobre a que hai moita información e moito traballo feito por unha asociación local, O faiado da memoria, coa que temos colaborado. Hai familiares localizados e seguimos documentándonos. Pero iso non quita que, unha vez nos poñamos mans á obra, poda non aparecer nada, ou que os restos estean misturados... Son traballos complexos.

—O contacto cos axentes sociais, cos familiares, as asociacións, é esencial.

— [L. F. P.]: É que precisamente o sentido que ten todo isto é que a xente quere saber dos seus. Dende que se soubo do comezo do proxecto empezamos a recibir mensaxes de persoas que queren saber dos seus avós, dos seus familiares... Son as familias as que reclaman que se faga, porque é evidente que non houbo ningunha instancia pública que quixera saber desas vítimas enterradas irregularmente.

—[A. M.]: O relator da onu Pablo de Greiff xa o advertira logo de estudar a situación da memoria histórica en España. Isto non pode ser só unha cuestión privada, íntima, familiar. Nunha sociedade democrática enténdese que é un deber dar resposta a este tipo de demandas. Por iso este proxecto é tan importante, porque os familiares seguen a ocupar un papel crucial, pero agora dáselle unha cobertura pública, que transforma as exhumacións dunha reivindicación particular nunha iniciativa que o propio Estado democrático asume como propia.

—As exhumacións son un dos obxectivos do plan cuadrienal, pero hai outros como a dignificación e a promoción dos lugares da memoria. Como se vai facer isto?

—[A. M.]: Estamos tentando facer un protocolo que permita que todos ese lugares nos que se interveña podan ser identificados, identificables, e mesmo utilizados como unha ferramenta didáctica ou formativa. Iso acabaría convertindo eses lugares que son lugares de violencia, e tamén lugares de amnesia, onde o esquecemento prima sobre o recordo informado, en lugares da memoria. E iso completaría o proceso de dignificación, que ten unha parte máis privada, de entregar os restos aos familiares para que os soterren onde desexen, e outra máis pública, de incorporar ese lugar á memoria democrática, transformándoo nun punto que, a pesar de remitirnos á violencia, sexa capaz de axudar a construír valores democráticos.

—[L. F. P.]: Aquí no 2008 tiñamos xa unha proposta de centro da memoria. Era un centro para a documentación, a investigación e a interpretación e que atendía aos ámbitos pedagóxicos, ás familias das víctimas, que reunía toda a información que foramos recuperando... A cuestión é converter todo ese traballo en algo que non sexa efémero. Que non só os historiadores, senón os familiares e a sociedade en xeral teñan un lugar onde ir, onde se poda visitar unha exposición, haxa unha biblioteca, documentación... que responda ao interese da sociedade de coñecer ese pasado dunha forma que non está nos libros ou nas teses de doutoramento. O que queremos é aproveitar este proxecto para avanzar nesa lóxica da interpretación e a dignificación.

—Ante iniciativas coma esta adoita aparecer quen se queixa de ''remover o pasado'' ou se pregunta por que gastar cartos públicos nisto. Por que son necesarios este tipo de proxectos?

—[L.F.P.]: Porque é unha obriga. E non porque o digamos nós, senón porque o di na ONU. E se estamos na Europa democrática, temos que responder á memoria democrática. E iso significa que temos que recordar que aquí se fixeron barbaridades en nome das ideoloxías, como se fixeron tamén na Unión Soviética e noutros lugares. E logo está a dignificación das vítimas. Corren ríos de tinta sobre os dereitos das vítimas, e que as vítimas non poden ser manipuladas polos verdugos. Pois isto foi o que ocorreu aquí e segue a ocorrer en parte. Cada vez que alguén pon en dúbida que se poda remexer o pasado está utilizando un argumento dos verdugos contra as vítimas.

En realidade todo o mundo sabe que isto é absolutamente necesario. Non atopas a ninguén que diga publicamente que matar a aquelas persoas estivo ben, ou que sacar á xente das fosas non é unha obriga e non se debe de facer. Ninguén o di publicamente, politicamente. En sede parlamentaria, ninguén o di. Non hai ninguén que se atreva. Outra cousa é que na periferia lancen insidias, fagan chistes, bromas...

[[Aquelas persoas que desexen exhumar ou investigar fosas relacionadas coa violencia franquista, ou achegar datos relativos ás mesmas poden contactar co grupo Histagra no mail histagra@usc.es ou no teléfono 881 812 734]]

---

---

---