Chamábana Ita. Manuel D. Benavides e Luís Seoane recolleron o seu xesto de nobreza no libro de relatos reais aparecido anonimamente en 1938 en París, La Galice sous la botte de Franco. A historia contábase en Cangas e os informantes lograron rescatar o caso de seu pai, José Mejuto, mecánico republicano fusilado en 1937 tras un consello de guerra por rebelión contra os rebeldes golpistas. Estes aínda non vían o triunfo: en Galicia, dominada desde primeira hora, andaban a masacrar sen tregua os espíritos non domeados. O libro imprimiuse tamén en español en Buenos Aires para denunciar os crimes de guerra na retagarda e para, como facía Castelao coas súas estremecedoras estampas en Nueva York, pedir axuda ás democracias internacionais.
Sen coñecemento non pode haber memoria: era unha vez unha nena que rexeitou a moeda que un garda civil de Cangas, trabado pola mala conciencia, lle quixo dar para amortecer a culpa. «Non acepto diñeiro daqueles que asasinaron a meu pai», contestou a picariña de seis anos. Esta vítima da represión viu segada a infancia acompañando a nai a despedirse do pai, a visitar a campa dos enterrados sen nome e cunha chapa metálica a tintinar cun número de preso, a trasladar os despoxos do ser amado e acubillalos no panteón dunha amiga xenerosa.
Ita Mejuto sobreviviu, entre o odio e a falsa protección dunha familia con poder, nese microcosmos represivo brutal que foi a península do Morrazo. Aprendeu tamén a coser, para escorrentar a pobreza, e así provista chegou a Buenos Aires nos anos 50, acompañando a matriarca dunha familia de mulleres esforzadas. Despois fixo o que fixeron tantas desterradas no seu caso, cumprir co papel de esposa e nai: traballadora fabril, incansable loitadora e valiosa reserva da memoria dunha España que puido ser doutro xeito. Do xeito que o pai, antes de morrer, quixo que fose o futuro dos catro filliños que deixaba (Cartas de José Mejuto, Alvarellos, 2015). Ita viviu silenciosa e humilde na terra de acollida. Pero o seu xesto de nena galega xa estaba rexistrado para a historia. Faleceu o 7 de xaneiro de 2023. Quen sabe se antes de pechar os ollos puido recuperar o rostro desdebuxado do pai.
«Recuérdalo tú y recuérdalo a otros»: o exiliado Luis Cernuda estaba canso do terrible final republicano, das desavinzas dos derrotados, do esquecemento... Ata que un brigadista que nada tiña que gañar en terra española se lle achegou un día de 1961 para dicirlle que el non perdera a fe. E o poeta, fortalecido co valor da memoria colectiva, seguiu escribindo:
Gracias, compañero, gracias
por el ejemplo. Gracias porque me dices
que el hombre es noble.
Nada importa que tan pocos lo sean:
uno, uno tan solo basta
como testigo irrefutable
de toda la nobleza humana.