Nos primeiros meses do ano 1975 fun visitar a Ramón Otero Pedrayo na súa casa da rúa da Paz, en Ourense. Tiña eu 23 anos e andaba a darlle voltas ao que logo sería o meu primeiro libro, Unha ducia de galegos, un libro de conversas que comezaba co patriarca: «Memoria de todas as cousas». Así titulei despois ese capítulo. Alá fomos dende Vigo o meu amigo Fernando e mais eu nun Seat 127 que, por certo, de regreso nos deixou tirados na subida da Fontefría. A correa do ventilador. Don Ramón recibiunos na sala de estar, acompañado do seu vello amigo Leuter, compañeiro dos tempos do Partido Galeguista da Segunda República, e ofreceunos un whisky. Lémbroo sentado na cadeira, ao carón da mesa braseiro, cunha manta por riba das pernas, atento á chegada daqueles dous mozos que viñan preguntar polo principio das cousas.
Foi unha tarde inesquecible. A luz filtraba a través das fiestras e rebotaba na louza do chineiro. Don Ramón ía daquela para os 87 anos, finou poucos meses despois, mais brillábanlle os ollos cunha enerxía especial cando falaba dos tempos mozos, e sobre todo cando falaba de nós, a mocidade que ía visitalo. «Nunca pensei que os antigos soños puidesen recuperarse». Falaba dun tempo de derrota, de ostracismo, de exilio interior, mais falaba tamén da esperanza, dos ideais que non claudicaran, da Galicia que soñara a súa xeración e que nun determinado momento moitos pensaban que se acababa.
Nós eramos novos e chegabamos cheos de forza, tamén un algo arroutados, co atrevemento propio da mocidade. Falamos da lingua, da situación do idioma, do escaso uso que, na nosa opinión, tiña en sectores que considerabamos fundamentais para o seu futuro: as aulas universitarias, os medios de comunicación, a administración pública, certos persoeiros que predicaban una cousa e practicaban outra… Don Ramón escoitaba con atención, mais en determinado momento interrompeunos. «A modo, rapaces -exclamou cun sorriso-. Cada tempo ten a súa sazón. Pensade que aquí todos somos conversos».
Nunca esquecín ese comentario, «todos somos conversos», que fixo logo de explicarnos que na súa casa, na súa infancia, o seu pai, que era médico, e mais a súa nai falaban con el en castelán, que o castelán estaba no colexio, no instituto, na catequese dos curas, na Administración, nos comercios do señorío, nas receitas dos médicos, nos xornais, nos xogos da infancia na rúa, porque o castelán era a lingua que mandaba. «A miña primeira lingua tamén foi o castelán», explicou. «E aquí estamos». Non sei se o dixo exactamente así, con estas palabras, pero lembro moi ben o que quería dicir: o futuro depende de nós, do noso pulo e do noso compromiso, pois as cousas, incluso cando as circunstancias parecen máis adversas, con decisión e vontade, poden mudarse. O idioma non se impón nin cae do ceo, hai que gáñalo, compartilo, xirándoo nun territorio de afectos e descubertas, nunca nunha rutina, moito menos nunha obriga; e sobre todo, «endexamais perder a esperanza. Este país arrastra vellas eivas das que todos somos vítimas e, ao mesmo tempo, responsables -engadíu-. Cando parecía que todo estaba acabado, de súpeto aparecestes vós».