Na primavera de 1987 visitei os campamentos de Tinduf, os campos de refuxiados do pobo saharauí, expulsado da súa terra logo da ocupación marroquí na Marcha Verde de novembro de 1975. Arredor de medio millón de saharauís botáranse daquela ao deserto. Poucos meses despois, en febreiro de 1976, constituíase a República Árabe Saharauí Democrática (RASD), acollida á hospitalidade de Alxeria nos territorios fronteirizos entre Marrocos e Mauritania, un dos lugares máis ingratos que podemos imaxinar. Alí resiste a dignidade dende hai máis de 45 anos. Tres xeracións. Os máis novos nunca coñeceron outra cousa.
A miña visita cadrou cun convite internacional a xornalistas para conmemorar os dez primeiros anos da constitución da RASD: a poboación organizada en wilaias, haimas ciscadas aquí e acolá. Cada unha levaba o nome das cidades ou provincias que deixaran atrás, para non esquecelas: Dajla, El Aaiún, Smara… Os vellos falaban delas coma se aínda vivisen alí, cos seus xardíns, as súas prazas, os seus mercados de froitas e especias, alimentando a esperanza de regresar calquera día. Lembro as historias que contaban os xudeos sefarditas, que disque conservaban a chave das casas que os seus devanceiros deixaran en España cando a expulsión de 1492 coa ilusión, tamén eles, de recuperalas.
Non sei cantos serán agora. Arredor de 150.000. Entón falaban de medio millón que vivía da caridade internacional, cunha economía de guerra que administraba ata os recursos máis pequenos. Dende hai anos os Amigos do Sáhara convidan a nenas e nenos daquel deserto a pasar uns meses de verán con familias españolas: unha experiencia tan emocionante como esgazadora para todas as partes, sobre todo cando se separan, porque os rapaciños volven aló e as familias quedan aquí conscientes de que en moitos casos o reencontro xa non vai ser posible.
Lembro o orgullo con que nos amosaron un pequeno terreo de cultivo na wilaia de Smara, con técnica de extracción de auga que trouxeran uns cooperantes cubanos (os mesmos que organizaban a asistencia sanitaria). Nunha noite, sen que ninguén se decatase, apareceu a «bicha» (así lle dicían a praga de langosta) e arrasou con todo, non quedou una folla. A miña intención era escribir un libro. Pero non fun capaz. A experiencia era forte de máis. Pouco despois o meu compañeiro de edición Fran Alonso recreou este mudo na colección de xornalismo de Xerais: Territorio ocupado (1998).
Ao regresar de Tinduf percorrín una chea de redaccions para dar conta do que alí había. Ninguén atendeu a oferta. Non interesaba. Gobernaba o PSOE de Felipe González. Pero non interesaba. Xa entón o Sáhara era unha cuestión incómoda. Mellor mirar para outro lado. Por non ter, non tiñan nin libros de lectura para ensinar español aos nenos (lingua cooficial da república, xunto co árabe). Os poucos que por caridade chegaban viñan da Suíza.