Sorprende nun home tan medorento como Wenceslao Fernández Flórez o valor para incluír no libro Las gafas del diablo, editado en 1940, a Teoría del gallego, sátira divertidísima contra o centralismo español; e non sorprende menos a permisividade da censura, tan severa con el nos anos seguintes. Trátase dunha suposta entrevista a un exministro da Coroa nos días en que os xornais se ocupaban no «problema rexionalista». O exministro afirmaba que o problema era artificioso porque as rexións carecían de personalidade, aínda que tivesen certas peculiaridades sen interese, orixinadas polo ambiente. El podía falar do tema con rigor porque sempre tivera por primeira obriga dun gobernante coñecer o país a administrar, e para demostralo ergueu os ollos e buscou no teito unha das menos frecuentadas: Galicia, a máis afastada.
O prócer explicou que en Galicia se fala un dialecto que converte os oes casteláns en us, e cando Wenceslao tentou discrepar sorriu, indulxente, pero esixiulle atento silencio porque canto el dicía ía a misa. Engadiu que os galegos andan con zocas polas rúas empedradas e fan tanto ruído que a todos lles doe a cabeza; dos oficios destacou o de sereno e o de augador: os serenos viven de abrirlles a porta aos augadores e os augadores de levarlles auga aos serenos. Un terceiro grupo numeroso fórmano os mozos de corda, e hai tamén unha pequena minoría de bailadores de muiñeira. Caso á parte é o dos coruñeses, consagrados á fabricación do peixe, en retortas das que saen os salmonetes, alambiques nos que se destila a tinta de lura e plantacións que, segundo a intensidade das chuvias, producen sardiñas ou boqueróns.
En 1940 non ficaban en España os tópicos que sobre os galegos de baixa estofa recolleran destacados autores do Século de Ouro. Xa non eramos sucios, groseiros e de pouco fiar; ninguén dicía «antes puto que gallego», nin temía «la coz galiciana»; pero seguía vixente a Galicia das meigas e as bruxas, da presenza familiar do demo, da convivencia cos mortos, dos ritos ancestrais... Si, en 1940 seguía vixente a «Galicia das supersticións» e en 1950 tamén. Nese ano meu irmán casou cunha rapaza madrileña, criada en Francia, que só coñecía Galicia pola obra de Valle-Inclán e, malia os seus receos, acordaron pasar a lúa de mel en Ferrol. Para que tivesen a intimidade necesaria, a miña irmá e o meu cuñado cedéronlles o seu piso e viñeron á casa dos nosos pais. Durante moitos días comprobaran que todo estaba en orde e os noivos non terían o menor contratempo. A trampa da luz funcionaba perfectamente; a cociña e o os aparellos tamén; na despensa había o necesario para un almorzo reparador... Só esqueceron unha cousa: os xoves de cada semana unha muller case anana, vella, fea e xorda chamaba á porta, ás oito da mañá, para recoller o caixón de lixo que levaba a unha terra cativa. A noite de vodas caeu en mércores e, ao día seguinte, ás oito da mañá, a vella petou na porta. Despois da sorpresa, e ante a insistencia da chamada, miña cuñada puxo unha bata, abriu a porta e atopou unha muller saída dun aquelarre de Goya, que falou algo arrepiante. Volveu ao cuarto sen sangue no rostro e díxolle ao marido: «Ve tú, que está ahí una señora muy rara y yo no sé qué quiere». O meu irmán foi, preguntou e a vella repetiu o que xa lle dixera á miña cuñada: «Vengo a buscar el polvo».