En 1984 inaugurouse o Centro Dramático Galego na súa aspiración de ser un referente e un apoio para a creación escénica galega. É sabido que a peza escollida para aquela noite de estrea en Vigo foi Woyzeck, de Georg Büchner, baixo a dirección de Xúlio Lago e con Antonio Durán Morris e Laura Ponte nos papeis protagonistas. Pero o que quizais descoñece o gran público é que esa non era a primeira elección da dirección do CDG. A proposta inicial estaba ben pensada, argumentada e construída: estrear a compañía de teatro público de Galicia cunha posta en escena dun dos títulos máis emblemáticos e representativos de Valle-Inclán: Divinas palabras. Daquela, pouco ou nada sabían os impulsores desta proposta de que os herdeiros do autor se ían negar á tradución ao galego dunha peza escrita xa nun galego castelanizado, nun castelán galeguizado ou, citando ao director de escena Mario Gas, “un castellano rico de matices y de expresiones que en muchos casos son difíciles de comprender si no se escuchan en Galicia.”
Nesta mesma dirección, o catedrático Xesús Alonso Montero sostiña nun artigo publicado en marzo de 1998 en La Voz de Galicia que «Divinas palabras no fue escrita literalmente en castellano; fue escrita en un dialecto artístico construido a partir del castellano y de significativos elementos de la lengua gallega». Esta inamovible decisión por parte da familia de Valle forzou ao CDG a estrearse coa posta en escena de Woyzeck; un texto de calidade e interese indiscutibles, pero era este o máis axeitado para inaugurar a andaina do noso teatro público? Dadas as circunstancias, probablemente debamos alegrarnos de que Xúlio Lago asumira esa tarefa coa mestría e pericia que sempre o caracterizou, na vez de dificultar os primeiros pasos do CDG.
Dous anos despois, en setembro de 1986, dentro do programa das festas patronais de Vilanova de Arousa, o grupo de teatro amador Baldadiños de Ferrol, baixo a dirección de Roberto Leal, representaba Divinas palabras. Ao tratarse dunha posta en escena a catro bandas, a intención primeira era que a función tivera lugar ao aire libre. A climatoloxía galega impediu que así fora, e a Casa do Mar pareceu unha boa alternativa para albergar o evento. A velada semellaba un éxito seguro. Unha das pezas fundamentais de Ramón María del Valle-Inclán representada por primeira vez na súa vila natal e por primeira vez en galego. A polémica non se debeu neste caso ao feito de representar a Valle traducido ao galego, senón á interrupción da función que, ao berro de «Fóra!» e «Indecentes!», protagonizou o patrón maior da Confraría de Pescadores.
A partir de aquí, as versións diverxen. Segundo publicou La Voz de Galicia na súa edición de Ferrol do 16 de setembro de 1986, a irrupción do patrón maior tivo lugar despois dunha escena na que se «insinuaba sutilmente unha violación». Outro medio, pola contra, falaba de «cinco personaxes masculinos, totalmente espidos, perseguindo á actriz principal ante a atónita mirada de grande parte do público». Fora como fose, e máis alá de eventuais discrepancias estéticas, esta escena estaba ben fundada dramaturxicamente ao corresponderse cos encontros sexuais entre Sétimo Miau e o Cabrío con Marigaila, protagonista da peza; así como co amago de linchamento colectivo que Valle recolle cara ao final da obra. Unha escena na que a personaxe principal escrita por Don Ramón vai perdendo paulatinamente as súas roupas a mans de veciñas e veciños desaforados ante o que consideran un comportamento inmoral propio dunha «¡Perra salida! ¡Afrenta de las mujeres!».
Con ou sen xustificación dramática, as reaccións a favor e en contra deste suceso non se fixeron agardar. «Indecente Valle no seu pobo»; «En Vilanova de Arousa: un cofrade maior ignorante»... Outras fontes falaron de «mulleres facendo o sinal da cruz; de nais e aboas correndo a rescatar aos seus nenos para impedir que puideran contemplar aquel impúdico espectáculo». O patrón maior, pola súa banda, emitiu unha nota de prensa na que confirmaba «un forte malestar con este tipo de cousas, estas comedias baratas que nunca se viron na vida, e menos nun pobo católico...». Ata a propia compañía pediu publicamente que se falara máis da obra e menos da polémica.
Pero, con Valle sobre os escenarios galegos, este é un desexo difícil de satisfacer. E así foi como se abriu, por vez primeira pero non última, a caixa dos esperpentos que a obra do arousán semella convocar cada vez que se emprende un novo proxecto a partir del e dentro do ámbito escénico galego.
Pasaron 12 anos. En 1998 o Centro Dramático Galego, baixo a dirección de Manuel Guede e co título de Valle-Inclán 98, emprendeu unha nova produción que se podería entender cando menos como arriscada: levar a escena El embrujado, La cabeza del Bautista, Las galas del difunto e Ligazón. O obstáculo: a obrigatoriedade de facelo en lingua castelá, ao non permitir novamente os herdeiros do autor a súa tradución ás demais linguas do territorio español.
Foron moitas as hipóteses que se barallaron naquel momento para explicar esta escolla; poucas delas se referirían á máis plausible: unha motivación meramente artística. Non sabemos a día de hoxe cal foi o elemento determinante da materialización do proxecto, pero si puidemos ver as súas consecuencias que, como adoita suceder moito máis do desexable, se traduciron nunha polarización do sector escénico profesional galego.
Como recolle Dolores Vilavedra no seu artigo Valle-Inclán 98: achegas para un modelo de análise da recepción teatral, «(...) a decisión do CDG de abordar por vez primeira na súa historia unha montaxe en castelán (...) suscitou en determinados sectores sociais unha reacción en contra encabezada pola Mesa pola Normalización Lingüística (...)», desencadeando unha choiva de críticas que se converteron nunha confrontación entre profesionais das artes escénicas en Galicia. Intérpretes, intelectuais e literatos debateron extensamente sobre a cuestión a dirimir en esencia: que era máis importante, que o CDG levase a escena a Valle ou que fixese teatro en galego? Suso de Toro, por exemplo, explicaba naquel entón para o xornal El País que el mesmo era «de la opinión de que no es necesario traducir a Valle, y nadie se opone a que se represente en castellano. Lo que ocurre es que se están desviando fondos públicos destinados al teatro gallego, porque para eso fue fundado el CDG». Houbera discusións, intervencións artísticas e manifestacións. Fixéranse declaracións de todo tipo. Os argumentos voaran dun lado e doutro. E mentres tanto, Valle na boca de todos.
Ningunha nova posta en escena de Valle-Inclán (nin de Divinas palabras nin de ningunha outra peza) se recolle no ámbito escénico profesional galego ata que se liberan os dereitos sobre a obra do autor no ano 2017. Xa o ano anterior comezan a soar campás de alegría e anuncios de posibles títulos a levar a escena en lingua galega. Dous proxectos foron finalmente os escollidos para facelo, ningún deles era Divinas palabras, senón que se trataba de A cabeza do dragón dirixida por Quico Cadaval -que gañou a carreira cronolóxica para aparecer nos libros de historia como o primeiro Valle levado a escena en galego- e Martes de Carnaval (conformada por As galas do defunto e A filla do capitán), produción propia do CDG.
Este espectáculo, o segundo durante a miña dirección do CDG, tampouco estivo exento de polémica, con deserción incluída. O que de partida fora ideado como unha dirección a catro mans, converteuse nunha magnífica proposta escénica integramente a cargo de Marta Pazos, que non só soubo trasladar os materiais de Valle á escena, senón que logrou evitar, cunha factura impecable, a arqueoloxía teatral que tantas veces temos visto cando de representar no escenario a Valle se trata.
Tal e como escribín naquel entón no documento de presentación desta montaxe, pasara xa moito tempo desde Valle-Inclán 98 e aínda así semellaba que fora dous días atrás. Chegara o ano 2017 e ao fin podiamos traducir a Valle ao galego, montalo en galego, escoitalo en galego desde o patio de butacas. O entusiasmo non faltaba. E tampouco faltou a polémica. Nesta ocasión foron outras as razóns. A cuestión a dirimir non queda aínda clara de todo. Supoño que o paso do tempo axudará a desvelar os motivos que pagan a pena. Cando escribín este texto, en abril de 2017, eu non era quen aínda de localizar o verdadeiro motor da discusión, nin de apreciar se nos atopabamos diante dun diálogo construtivo ou dunha cortina de fume que agochaba eivas máis profundas e dolorosas. Non podía sequera sopesar se o debate tiña algo que ver con Valle-Inclán ou non. Unha soa cousa tiña clara: que nesta ocasión houbera tamén discusións, argumentacións e contra-argumentacións. Houbera acordos e disensións. E mentres tanto, unha vez máis, Valle na boca de todos.
Por fin podiamos gozar de Valle en galego. E facelo a través de dúas pezas tan en sintonía coa nosa realidade. Maxicamente para o seu autor, que se constata aos ollos contemporáneos como visionario do signo dos nosos tempos. Traxicamente para nós, que nos atopamos ante a terrible tarefa de asumir que a nosa realidade (o noso país, Europa, o mundo; a condición humana, en fin) mudou ben pouquiño desde que Valle escribira a súa obra. Por fin puidemos gozar de Valle en galego. E era igual se era a primeira, a segunda ou a décima montaxe de Valle no noso idioma. Era igual se para chegar aí tiveramos que transitar sendas pedregosas. Era igual se polo camiño deixaramos enerxías e entusiasmo a esgalla. O que contaba era que tiñamos chegado. Chegaramos á noite da estrea cunha montaxe chea de coraxe, risco e arroubo, porque só con coraxe, risco e arroubo paga a pena facer teatro.
Ao ano seguinte tivemos unha nova ocasión de gozar cun Valle en galego. E tamén con Xron, artífice de Divinas Palabras Revolution, produción propia do CDG na temporada 2017-18 a partir dunha tradución de Manuel Cortés (tradutor así mesmo de Martes de Carnaval ao galego) e cunha versión de Cortés e o propio Ron, puidemos gozar dunha nova polémica.
As Divinas palabras de Valle-Inclán comezaron a se converter en Divinas Palabras Revolution (DPR) no verán de 2016. Naquela época tiveron lugar as primeiras conversas con Xron e Patricia de Lorenzo, artistas ao cargo de Chévere, un dos proxectos escénicos con máis calidade e apoio do público da nosa escena, Premio Nacional de Teatro en 2014. Así que con DPR estábamos recollendo os froitos dun proceso de dous anos. A escolla por parte de Xron foi unha moi boa nova para o CDG.
Nada tiña máis sentido, unha vez tomada a decisión, que aproximarse a Divinas palabras a través dunha lectura actualizada desta peza. Un dos grandes textos de inspiración galaica de Valle, co que se quixera dar inicio á andaina do CDG, e unha das obras emblemáticas do noso dramaturgo. Ademais, teriamos a fortuna de volver visitar algúns dos escenarios máis prominentes no noso panorama teatral con esta nova posta en escena, e de completar a nosa xira co paso polo Teatro Español de Madrid, que fora testemuña da estrea mundial de Divinas palabras o 16 de novembro de 1933, baixo a dirección de Cipriano Rivas Cherif, con Castelao como escenógrafo e Margarita Xirgú no papel de Marigaila. Unha fermosa chiscadela da fortuna.
E así chegamos a Divinas Palabras Revolution. Nesta montaxe, explicaba o seu director, non iamos ver unha tradución directa das palabras de don Ramón sobre o escenario. Atopariamos máis ben a imposibilidade de facela. Falando dunha Galicia que xa non existe cunha crueldade totalmente actual. Como chegar á améndoa desta peza e convertela nun conflito contemporáneo?
Xron partiu dunha proposta tan arriscada como intelixente: a través da desmembración. Só fragmentando esta gran historia poderiamos atopar a súa conexión coa intrahistoria. É así como se estaba creando no escenario do Salón Teatro unha nova criatura xuntando as partes da criatura orixinal. Un Frankenstein, que pode que non estivera dotado da organicidade ou vida do seu pai, pero que podía chegar a ser moito máis elocuente para pór diante de nós, público do século XXI, o espello que reflectira o noso interior.
A escolla de Xron para dirixir este autor consagrado, xa convertido nun clásico e, en ocasións, tan venerado que os seus fieis dificultan o acceso á súa esencia, foi a escolla dunha voz nova para facerse eco das vellas palabras. Certo é que non por vellas deixan de ser as palabras máis fermosas. Certo é tamén que non estamos a falar de artistas cun percorrido limitado, pero si dun dos discursos escénicos máis conectados coa realidade que mellor soubo entender e encarnar o feito inapelable de que o teatro é e debe sempre ser comunicación, e que para establecer esta comunicación debemos falar desde o signo dos tempos ás persoas que habitan neles.
Xron soubo, e continúa a saber, como construír público e como facer que ese público se sinta interpelado desde o escenario. É dicir, non público consumidor, senón público pensador. Souberon romper moldes, desmontar discursos preestablecidos e xerar novos modelos de comunicación acordes coas súas aspiracións artísticas e co que eles entenden como novas necesidades dos espectadores do século XXI. Nun momento da historia -non só do teatro, senón da arte en xeral- en que os contidos innovadores deixaron de existir, precisamos voces que pronuncien eses contidos para os nosos ouvidos. A exploración formal é unha das poucas vías que nos quedan para reestablecer esa comunicación, tan necesaria, entre escenario e público. E Xron está en posesión deste tipo de voz, nin máis nin menos válida que moitas outras, pero que, desde o CDG, consideramos imprescindible para alcanzar a tamén imprescindible renovación das nosas propostas escénicas. Esta foi a aposta do CDG desde a miña chegada á súa dirección en 2016, a renovación. A renovación comprendida como motor principal do entendemento entre todas aquelas persoas que facemos teatro e todas aquelas outras que prefiren ver, escoitar, sentir teatro.
Levamos falado, pois, de cinco postas en escena de Valle-Inclán nos escenarios de Galicia, seis se contamos esa primeria montaxe do CDG que non foi, ou que se converteu noutra. Seis proxectos artísticos para constatar que, sempre que se montou a Valle no noso territorio, fora en castelán, en galego ou, como o definiu Guede no seu momento, en Valle-Inclán; digo que sempre que se levou a Valle a escena, tróuxose unha nova discusión á paisaxe teatral galega.
Citando o que escribe Carlos Luis Rodríguez na sección de El Mirador de La Voz de Galicia o 17 de setembro de 1986 en relación ao incidente de Vilanova de Arousa, «(...) Si don Ramón María sigue escribiendo y publicando en el cielo (…) seguro que convertirá a su paisano el patrón mayor en protagonista de algún esperpento (…)». Permítanme polo tanto que bote o meu maxín a voar, dea renda solta ás elucubracións estrambóticas que tan ilustre autor propicia, e me aventure a concluír que, polo menos na súa terra natal, Valle esperta polémicas ao convocar aos seus esperpentos. Permítanme ir un pouco máis aló e imaxinar a un Valle desgonzado, coma o seu Juanito Ventoleira en As galas do defunto, pero aínda con afán de travesuras e aires de Don Juan, rindo a cachón entre bambolinas por ter sido capaz de abrir de novo a caixa de Pandora dos díxome-díxomes. Permítanme finalmente desexar que, con ou sen polémica, con ou sen escándalo, Valle permaneza sempre en boca de todos.
Fefa Noia é directora do Centro Dramático Galego