Cando o profesor Josep Fontana, recentemente finado, visitou por primeira vez Santiago tiven a honra de facerlle de guía. Cando chegamos ao Obradoiro detívose diante da fachada da catedral e exclamou: «Agora entendo o millo e a pataca». Virou derredor e comparou o Pazo de Raxoi con Versalles sen dubidar, nunha analoxía que temos escoitado moitas veces. Pero a fachada da catedral é incomparable e a aquel agudo historiador que foi Fontana non se lle ocorreu buscar parecidos. A importante é a primeira afirmación, porque nada do que se ve no Obradoiro pode entenderse sen tela en conta.
Como historiador da economía o que lle interesaba entender era de onde saía tanta riqueza e el, que coñecía os traballos de historia agraria galega, nese intre estaba comprendendo moitas cousas de vez: a abundancia da produción agraria labrega baseada nos cultivos americanos e o manexo do gando, traducida nas inmensas rendas agrarias que detraía para si a Igrexa, expresadas no cuantioso gasto suntuario que representa a fachada de Casas Novoa e o pazo do arcebispo da fartura.
Todo dunha ollada. A riqueza da Igrexa que vía o historiador catalán -e que vemos nós- era a riqueza das súas rendas e, polo tanto, do traballo labrego.
Aquela riqueza agraria do século XVIII foi de tal envergadura que mudou dous pórticos románicos da catedral: agochou ao exterior o da Gloria na fachada oeste e destruíu definitivamente o do Paraíso na norte, para colocar unha portada canonicamente neoclásica do gusto da nova Academia madrileña. A nova riqueza sempre esixe novas exhibicións e o pasacalles dos novos poderes.
Hoxe celebramos a restauración do pórtico da Gloria con máis vaidade que identidade e con máis polémica que historia, esquecendo que o que vemos non é o pasado, senón o presente modificado sucesivamente. Sen anotar que a perda das cores que obriga a tan custosa restauración actual ten que ver co deterioro do tempo, pero tamén con erradas accións humanas como o baleirado en xeso que fixeron no século XIX os técnicos do Victoria & Albert, o museo londiniense onde poden verse reproducidas en todo o seu esplendor as cores orixinais.
Esquecendo de onde veu tanta riqueza: aquela que xeraron co seu traballo os labregos e as labregas participando dunha auténtica revolución agraria atlántica.
Despois os tempos mudaron, e os novos millonarios norteamericanos buscaban en Europa o pasado que non tiñan. No século XIX e aínda até mediados do século XX vendéronse non poucos elementos de claustros románicos e góticos, e mesmo igrexas enteiras ou fragmentos, empaquetados pedra a pedra, embarcados e transportados ao novo mundo de novos ricos que botaban de menos a pátina europea da cultura, mentres menosprezaban a cultura indíxena. Aquelas xoias medievais procedían sobre todo de Cataluña, da francesa e da española, e poden apreciarse ao longo dos Estados Unidos, por exemplo no museo The Cloisters de Nova York, ou no Paul Getty dos Ánxeles.
O patrimonio que non se identifica coa sociedade da contorna convértese sempre nun obxecto de consumo mercantil, non cultural.