Arredor de cen mestres asasinados. Non menos de setecentos represaliados, exiliados, presos, apartados das aulas, a inmensa maioría procedentes do ensino primario, mais tamén de bacharelato, sen contar as cátedras universitarias. Cifras de Galicia, entre o levantamento fascista de 1936 e o ano 42, segundo estudou polo miúdo o pedagogo Antón Costa. Profesores que, como na historia que nos conta Manuel Rivas en A lingua das bolboretas, eran queridos polos seus alumnos, entregados ao oficio e á vocación de ensinar (axudar a entender e interpretar o mundo), mais que da noite para a mañá viviron a máis feroz das represións, a furia da barbarie contra a intelixencia, o medo a pensar, medo á liberdade. Era un tempo de entusiasmo, repetía decote Rafael Dieste, que participou activamente nas Misións Pedagóxicas da Segunda República, con La Barraca de Federico García Lorca. Mais o entusiasmo ficou nas gabias, a cara contra o chan de terra, cun disparo na caluga, como Roberto Blanco Torres, Camilo Díaz Baliño, Ánxel Casal, Lustres Rivas, Huici, Quintanilla, Víctor Casas, Darío Álvarez Limeses, Alexandre Bóveda...
Mestres, artistas, xornalistas, editores, médicos, alcaldes… Pedagoxía nas aulas e pedagoxía social nun tempo escuro, certamente difícil. Os que máis sorte tiveron pagaron co ostracismo e o exilio interior. Penso en Otero Pedrayo, apartado da cátedra de instituto, por exemplo, e que sobreviviu vendendo terras en Trasalba, ou en Fernández del Riego, disimulando o seu nome de profesor de pasantías en Vigo… Castelao pintou o rostro do seu amigo Bóveda no cadro que hoxe custodia o Centro Galicia de Buenos Aires, e que os galegos podemos contemplar estes días na magnífica exposición que Miguel Anxo Seixas comisariou no Gaiás, Castelao Maxistral. Poucos meses antes Castelao presentara na capital arxentina o seu libro Sempre en Galiza (1944), dedicado tamén a Bóveda, compañeiro de angueiras no Partido Galeguista,
Á inauguración da exposición do Gaiás acudiu unha representación significativa da última promoción de alumnos e alumnas do Colexio Apóstol Santiago de Buenos Aires, centro sostido en gran medida pola institución que custodia o cadro de Castelao. Coñecín a nai dun deles, María Covas, que marchou emigrante dende Sanxenxo con 13 anos. Un dos seus fillos, Lautaro Patricio, viña no grupo de rapaces. Quere estudar medicina. Como agasallo de final de bacharelato, antes de entrar na universidade, vén a Galicia (a Galicia de seus pais) con 18 compañeiros e compañeiras de promoción, todos falando galego. Unha festa de esperanza, porque este país, dentro e fóra das fronteiras, segue sendo posible. A presenza destes mozos na inauguración da mostra, case oito décadas despois, significa non só un recordatorio e unha homenaxe, senón a rehabilitación da memoria das vítimas todas daquela barbarie.