Eu non son galegofalante nativo, pero aprendino aos pouquiños oíndoo de cando en vez naquelas vizosas aldeas case medievais da Galicia de sempre. Aquel galego levaba castellanismos traídos polo vento do tempo que xa antes convertera o latín en romance. Non tiña medievalismos recuperados nin palabras cociñadas ás présas no microondas pra soaren máis galegas. E o pouso da súa vida milenaria facíao rexo.
Nestes momentos sácase á luz e discútese a súa posible morte próxima vaticinada xa no 1973 no informe dramático do actual presidente da RAG. Cúlpase aos políticos, a leis que eles non promulgan. O paradoxo é que durante a parte máis grande da súa existencia o galego viviu sen lei protectora nin dereito ningún, primeiro porque nos tempos remotos as linguas que falaba a xente non se regulaban desde o poder, e segundo porque cando se empezaron a regular a regulación foi mínima. Así, a prohibición do galego na escola era pra alí aprenderen castellano rapaces que non o mamaban na casa nin fóra dela, o reverso da situación de agora, con galego na escola! pedido e fóra a piques de perdido. O castellano así aprendido utilizábano despois cando o necesitaban, pero sen deixar o seu galego nativo que pasaban aos fillos de xeito espontáneo. E así nunha cadea daquela sen fin que aseguraba vida continua pró galego.
Hai agora medio século e algo a fronteira entre a aldea e a cidade comezou a se esfumar, os da aldea deixándoa pola cidade cada vez máis a eito, e as cousas da cidade, tamén o castellano, chegando máis á aldea polos modernos medios de comunicación e o mellor transporte. A cidade galega falaba (e fala) castellano, e quen non o falaba ou o falaba mal ou con exceso de acento atopábase en desvantaxe case insuperable. Por iso pasáronse ao castellano, os pais non de todo por ser difícil a unha idade xa madura, pero prós fillos doado coa inmersión diaria que lles daba a vida. E o galego comezou a se desangrar. A sangría continúa, o intermitente ensino bilingüe ofrece apenas unha pequena transfusión que non xermola.
As linguas adoitan transmitilas os pais (non transfundilas), e de alí botan raíces no falante dentro da sociedade que a fala e na que el vive. O poder e a enerxía que o falante recibe delas dúas accionan a moa do seu muíño lingüístico sen precisión de leis nin de mestres. No presente debate sobre a pendente pola que o galego seica esvara camiño do fin téndese a esquecer, non sei se adrede ou por neglixencia inescusable, que o galego do pobo fiel a el durante séculos de desprezo (non falo aquí do requintado dos alambiques de laboratorio) superou a ditadura franquista con suficiente saúde, coma antes superara os séculos de decadencia que a precederan xa desde o solpor da Idade Media. Sobreviviu ben por estar o seu hábitat delimitado e protexido de xeito independente. Só ao comezar ese hábitat a se esmigallar hai 50 e algo anos o galego entrou na que ben pode ser a súa fase terminal.
As leis e o bo ensino favorables abofé que non fan mal ningún, pero resultan tanto coma a aplicación dunha cataplasma a un cáncer, porque así é a realidade e así é a vida. O camiño, polo tanto, ten que ser outro. Unha lingua consérvase e espállase falándoa todos a todos, a todas as horas e en todas as partes, cousa non prohibida pró galego na Galicia actual nin por lei nin por nada, nin no foro privado nin xeralmente no público. Pódese así falar sen precisar de permiso nin do ceo nin da terra: simplemente á vontade de cada persoa, de cada falante. Velaí o nó gordiano de toda esta historia: se queremos, podemos. Se non queremos, ou queremos pero non facemos, temos todo o dereito. Pero se despois o galego morre, a culpa non vai ser dos deuses aló enriba no Olimpo.
As democracias gobérnanse por maioría de votos. As linguas viven cando as falan maiorías, e esmorecen cando non as falan. Viven cando se falan, non só nas cavernas dos eruditos e os politizados, senón literalmente por todas as partes. As mil primaveras do galego de que falou Cunqueiro agromarán desa fartura ou non agromarán: non hai outro segredo nin outro remedio. Se queremos, podemos. Se non queremos, a decisión vai ser nosa e de ninguén máis: nós sós somos os bois que ou turramos do carro ou non turramos.
Ignacio Carlos Martínez é catedrático da Universidade de Essex