En outono do ano 1996 visitei a Ernesto Sabato na súa casa de Santos Lugares, en Buenos Ares. Levoume o meu amigo Jorge Laforgue, que daquela dirixía Alianza Editorial na Arxentina. A novela Sobre héroes y tumbas (1961) segue parecéndome un dos monumentos da literatura universal. Impresionoume dende que a lin por primeira vez nos meus anos de estudante. Volvina ler hai pouco e a miña admiración non só non minguou senón que se agrandou aínda máis: un dos ensaios máis lúcidos sobre a complexa realidade social daquel país, mesmo do lado escuro da condición humana. A Arxentina, o seu presente, a súa historia, os seus protagonistas (históricos e de ficción) sentados todos no diván do psiquiatra. Había poucos meses que a Sábato lle morrera nun accidente de trafico o seu fillo, Jorge Federico, ministro de Educación no goberno de Raúl Alfonsín, e lembro a figura postrada da súa muller, Matilde, afectada coido que do mal de Alzheimer, entrevista a través dos visillos nun cuarto que daba ao xardín da casa. Falamos moito. Bebimos viño de Mendoza. Falamos moi especialmente da represión dos militares na Arxentina, e dos desaparecidos, que o escritor estudara nun controvertido informe, «Nunca más», por encargo do goberno democrático do seu país, á fronte dun equipo da Comisión Nacional sobre a Desaparición de Persoas (CONADEP), que se fixo público no ano 1985. Bebimos e falamos, os tres, ata que se fixo de noite. Nunca asistín a un diagnóstico tan aniquilador, tan pesimista e, ao mesmo, tan lúcido e tan argumentado sobre a historia e a condición humana como naquelas cinco ou seis horas. En varios momentos intentei introducir unha luz de esperanza, apelando en parte á idea do home que é quen de modificar a historia e mellorala, idea que entendía próxima ao primeiro pensamento de esquerdas do que participou, alomenos nas súas orixes, o noso interlocutor. Non foi posible. Sigo admirando (e relendo) a obra de Sábato. ¿Qué pensaría o escritor dos tempos que estamos a vivir? Diderot, Leopardi, Schopenhauer, Sartre, Kierkegaard, Samuel Beckett foron grandes (e lúcidos) pesimistas. Nalgún instante da nosa conversación atrevinme a facer unha afirmación que algunhas veces teño repetido nos meus escritos: «O pesimismo é reaccionario». Miroume. Sorríu. «Aínda é vostede demasiado novo», respondeume. «Ou simplemente, está pouco informado». Repasando estes días as páxinas dos xornais e os noticiarios resulta difícil non darlle a razón a Sábato, brillante e demoledor aquela tarde. «O home destrúe todo o que toca», engadiu, «É a lei da historia». A capa de ozono, o cambio climático, a destrución das especies no planeta, a guerra, a desigualdade social, a ambición nunca controlada, nos grandes titulares e nas pequenas crónicas domésticas. E nembargantes? Non se me ocurriu daquela citar a Ciorán, outro pesimista radical: «Cando o individuo renuncia, é que está empezando a morrer».