Para tratar da enxeñería biomédica, se cadra pode parecer raro comezar falando do Museo Didáctico das Telecomunicacións instalado na central de Movistar no Montiño coruñés. Máis logo se vai entender o preámbulo.
Ese museo ?único no seu xénero polas características? permite observar como na telecomunicación se pasou dos sistemas electromecánicos aos electrónicos, primeiramente analóxicos e finalmente dixitais. Na electrónica avanzouse desde as válvulas de baleiro aos dispositivos de estado sólido, os circuítos integrados, os microprocesadores e os ordenadores. Finalmente, vese como a optoelectrónica nos foi chegado mesmo á casa.
Técnicos xubilados da Telefónica fixeron un traballo ímprobo para poren a andar aparellos desbotados, co fin de ensinaren a escolares e curiosos a evolución das técnicas ata o presente. Tras da visita guiada, pode xurdir entre visitantes do museo a idea de facer outro tanto cos equipamentos da que foi chamada electromedicina: en paralelo cos das telecomunicacións, evolucionaron en base aos avances de hardware e software, para acabaren apoiados nas TICs. Termos coma «telemedicina», «cirurxía robótica», «hospitalización domiciliaria» ou «hospital expandido» entraron de cheo nos sistemas de saúde.
Cando en España xa se chegou ao século de antigüidade da Enxeñería de Telecomunicación como disciplina, cómpre recordar a presenza dos profesionais do gremio en múltiples campos da actividade humana; e tamén unha característica esencial da súa formación: o acceso inmediato a técnicas aplicables ás comunicacións que logo pasarían a outras áreas de coñecemento coma a medicina. Tal é o caso da Electrónica e a Informática. As primeiras cátedras destas materias xurdiron nas escolas de Telecomunicación, dando pé a que fosen titulados nelas os primeiros universitarios dedicados á Electromedicina.
Ao principio, a aparellaxe electromédica máis notoria era de radioloxía e cardiografía, cun funcionamento semellante ao do telégrafo e o teléfono primitivo: electromecánico. Mais a fins da década de 1960 e comezos dos 70 xurdiron avances que demandaban os coñecementos dos enxeñeiros de telecomunicación: iniciábase a etapa da «electronificación» á procura de exactitude nos diagnósticos feitos con máquinas. Na radioloxía, o mando pasaba de relés e contactores ?mecánicos? a transistores, e aparecían os intensificadores de imaxe, «salto cuántico» na radioescopia. En xeral, correntes e voltaxes dos sensores eran cada vez mellor medidos. Diferentes tipos de variables vitais detectadas polos sensores rexistrábanse en monitores, salientando os cardiogramas e os encefalogramas.
Un fito logo veu marcado pola ecografía: en canto os Raios X penetran todos os tecidos ?máis ou menos en función da súa densidade? os ultrasóns permiten distinguir as «fronteiras» entre tecidos brandos do corpo. Cando chegaron os ecógrafos ás clínicas (inicialmente para cardioloxía, representando sobre fita de papel as estruturas do corazón en movemento), os médicos aínda pensaban en técnicos da etapa anterior. Unha anécdota é ilustrativa: a primeira máquina instalada en España, a xeito experimental, foi para o marqués de Villaverde. O técnico responsable do experimento (quen isto escribe) presentouse con polímetro e osciloscopio, e cartón de empresa onde se amosaba que era enxeñeiro de telecomunicación. Mesmo así, ao pedir comunicarse co laboratorio de electrónica de onde proviña, o xenro do Xeneralísimo concedeullo dicindo á enfermeira: «Señorita, déle línea al mecánico».
Corenta e cinco anos despois do suceso anecdótico, a electromedicina aparece convertida en enxeñería biomédica ?tras pasar por bioenxeñería e enxeñería clínica? e os enxeñeiros de telecomunicación partillan actividade nela con enxeñeiros industriais, físicos, matemáticos e informáticos. Cando xa estamos nos tempos da internet dos obxectos hai traballo para todos e as escolas de telecomunicación ofrecen especializacións en sistemas de telecomunicación, sistemas electrónicos, enxeñería telemática e a devandita enxeñería biomédica.
Os coñecementos adquiridos nesas especialidades aplícanse ao deseño, fabricación, montaxe e mantemento de aparellos que ?salvo raros casos? funcionan conectado en redes. Estas redes van desde as de área local ás de área ampla (con fíos e sen eles) e, ascendendo polos sistemas sanitarios, ata as globais sustentadas na internet. Os aparellos poden ir dun pequeno saturímetro de dedo ata un masivo explorador de resonancia magnética; e os seus prezos, das ducias de euros aos millóns deles.
A importancia económica do equipamento electromédico fica patente na historia da creación de empresas para a produción de determinados aparellos, a inmersión doutras nese campo e nas vendas e fusións de compañías da cara é globalización. Vallan, para refrescarmos a memoria de medio século de actividade, os nomes de Philips, CGR, Thomson CSF, General Electric, Siemens, HP, Corometrics, Hitachi, Toshiba...
A enxeñería biomédica académica divide a súa área de coñecemento en diferentes subáreas dun negocio lucrativo ?pois coa saúde non se xoga? para a investigación, o diagnóstico, a monitorización e o tratamento. Como logo se ve, son moitas:
Sistemas de diagnóstico por imaxe: con raios X, bidimensional (ultimamente dixitalizada) ou tomográfica (TAC); con radioisótopos de “medicina nuclear”, bidimensional ou tomográfica (de positróns, PET); con ultrasóns, bidimensional, tridimensional e animada; con resonancia magnética e con raios infravermellos (termográfica).
Dispositivos e sistemas de monitorización: sensores e transdutores de valores fisiolóxicos, rexistradores e monitores de actividade biolóxica (electrocardiógrafos, electroencefalógrafos, oxímetros, fluxómetros cardíacos, analizadores da función pulmonar, de osíxeno e doutros gases no sangue...) e monitores de actividade fetal e uterina.
Instrumentos de laboratorio clínico: para medición de valores químicos e físicos, e contaxe de células do sangue.
Sistemas de telemetría, para seguimento a distancia de variables biolóxicas, e de telemedicina, con aplicación das TICs a servizos médicos sen proximidade entre pacientes e facultativos.
Sistemas de tratamento: cirúrxico, con correntes de alta frecuencia e con láser; cardíaco (marcapasos e desfibriladores), de fisioterapia (correntes e ondas de alta frecuencia), de litotricia (por ondas de presión), de hemodiálise (con función de ril artificial), de anestesia e ventilación, de dispensación de medicamentos; de radioterapia con radiacións ionizantes (con fotóns, electróns e protóns)...
¿E que se prevé para o futuro da enxeñería biomédica? Dunha banda, aínda máis integración de sistemas por medio das TICs e, doutra, o avance -só limitado por cuestións éticas- da monitorización e a actuación personalizada sobre cada corpo humano, coa implantación nel de microdispositivos radiocomunicados, recargables de enerxía por indución.
Cousas veremos, e aínda máis que han ver os nosos colegas agora en formación.
Xavier Alcalá é enxeñeiro e membro da xunta de goberno do COETG