Ancares, un nombre con muchos siglos en Galicia

Suso Varela Pérez
suso varela LUGO / LA VOZ

LUGO

Mapa Itinerario do Distrito Militar de Galicia del año 1884, donde se habla de la sierra de Ancares
Mapa Itinerario do Distrito Militar de Galicia del año 1884, donde se habla de la sierra de Ancares CEDIDA

Candín inició el proceso para cambiar su denominación pero existen textos que muestran que el topónimo Ancares se usó  desde hace más de mil años también en la comunidad gallega

16 ene 2021 . Actualizado a las 20:17 h.

La polémica está servida desde el momento en el que, precisamente hace un mes, el Ayuntamiento de Candín aprobaba en pleno municipal cambiar su nombre por el de Ancares. Se hacía así realidad una vieja reclamación de este municipio leonés, donde nace el río Ancares. Consideran desde esta parte leonesa de la sierra que históricamente siempre se ha denominado Ancares al valle del citado río y no al resto de la sierra, tanto en su parte leonesa como lucense. Pero esta argumentación está siendo contestada por historiadores gallegos y a la vez defendida por historiadores castellano-leoneses.

El expediente de Candín incluye varios informes, entre ellos el del profesor Fernández García, catedrático de Geografía de la Universidad de Oviedo y también del profesor Cortizo Álvarez, titular de Geografía de la Universidad de León. También incorpora otro detallado informe de Eduardo Fernández, conocido berciano que fue director general de Administración Territorial de la Junta, órgano administrativo que será el que realice el expediente final y determine la aprobación o rechazo a la iniciativa promovida por el ayuntamiento, tal y como publicó el Diario de León.

En unas declaraciones del alcalde de Candín, el popular José Antonio Álvarez Cachón, recogidas por diferentes medios del Bierzo, señalaba que para nada quieren a entrar en polémicas y mucho menos pretende este expediente ir en contra de nadie o perjudicar a terceros. Argumentan que históricamente el municipio se llamó Ancares y Valle de Ancares, antes que Candín. Dicen que no es verdad que su nombre fuese siempre Candín y que lo es desde mediados del siglo XIX «y por imposición, no por decisión vecinal». 

Pero esta argumentación está siendo rebatida con documentos que sí hacen referencia al término Ancares para denominar algo más que un valle o un río. El Colectivo Patrimonio dos Ancares acaba de presentar un informe con hasta 18 anotaciones diferentes que a lo largo de los siglos muestran cómo se ha ido utilizando Ancares para determinados usos en la vertiente gallega y no como un invento surgido a raíz de la Reserva Nacional de Caza, en 1963.

Localidad leonesa de Candín, que pide llamarse Ancares. Al fondo de la imagen, en las cumbres, el puerto de Ancares
Localidad leonesa de Candín, que pide llamarse Ancares. Al fondo de la imagen, en las cumbres, el puerto de Ancares SUSO VARELA

«A raíz da proposta do Concello de Candín (León) para mudar o nome polo de Ancares, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares propuxémonos recoller documentación para demostrar que Galicia, como se afirma moi á lixeira, non se apropiou do tópónimo leonés de Ancares nos anos sesenta do século pasado». 

El historiador Xabier Moure explica que «sen entrar na etimoloxía e significado do topónimo Ancares do cal resulta complicado saber se ten a orixe nun hidrónimo (río) ou nun orónimo (monte), queremos aclarar que o nome, referido ao río e o val nos que se apoia o Concello de Candín para mudar o topónimo polo de Ancares non é exclusivo desa parte da provincia de León». Moure, del citado colectivo patrimonial señala que el nombre de Ancares en Galicia «non foi un invento cando a creación da Reserva Nacional de Caza dos Ancares no ano 1963 (outra cousa é que collera sona a partir de aí), nin tampouco coa creación da ficticia Comarca galega dos Ancares a mediados dos anos noventa que tivo máis en conta criterios políticos ca xeográficos e culturais».

Moure no niega que en la parte leonesa también exista documentación que haga referencia al río Ancares, y sobre todo al Valle de Ancares. Además, como otros colectivos e historiadores recuerdan, el río Ancares no solo atraviesa el municipio de Candín, si no también el de Vega de Espinareda, por el valle del Finodello, antes de juntarse con el Burbia y el Cúa. Y otros municipios leoneses, como Balboa o Villafranca del Bierzo también han utilizado el término Ancares para denominar a sus montañas.

Río Ancares, a su paso por el valle de Finolledo, en el municipio de Vega de Espinareda
Río Ancares, a su paso por el valle de Finolledo, en el municipio de Vega de Espinareda SUSO VARELA

El Colectivo Patrimonio dos Ancares presenta una serie de documentos donde se cita el topónimo Ancares en la parte gallega «antes desa infundada 'usurpación' na que dende hai anos teiman algúns».

1. Na España Sagrada, tomo LX, do P. Risco (1796). En Antiguedades de la ciudad y Sta.Iglesisa de Lugo, achega a transcrición dun documento en latín do II Concilio de Braga, celebrado no ano 572, en tempos do rei galego Miro, presidido por Martín de Dumio. O Concilio foi confirmado polo papa Inocencio III. Baixo o título: Noticias inéditas del célebre códice de Concilios que se conservó en esta iglesia hasta su traslación a la Real Biblioteca del Escorial, y del Ms. remitido a Roma a Gregorio XIII, fala do Portum de Ancares.

Transcrición latina na España Sagrada do P. Risco dun documento do ano 572 onde se fala do Porto de Ancares
Transcrición latina na España Sagrada do P. Risco dun documento do ano 572 onde se fala do Porto de Ancares

2. O bispo Fernando rexeu a Sé de Astorga entre o 1156 e o 1172 (século XII). Nun documento fala «de los diezmos de hierro de Ancares»; que percibía pola extracción de mineral de ferro en Valouta, Suárbol e Rao que dependían da diócese de Oviedo á que pertenceron estas tres freguesías ata o ano 1954. Por decreto dese ano da Sagrada Congregación Consistorial, en cumprimento do acordado no Concordato do 27 de agosto de 1953 entre a Santa Sé e o Goberno Español, pra axustar os lindes das dióceses dentro do posible aos das provincias civís, as dúas primeiras poboacións pasaron á de Astorga e Rao á de Lugo. Nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados nas parroquias do actual concello de Candín nos anos 1752 e 1753, nin Suárbol nin Valouta, como dixemos máis arriba, non pertencían á xurisdición do Valle de Ancares, senón á da Abadía de Vega de Espinareda.

3. Eugenio de Salazar. Un madrileño que exerceu de xuíz e fiscal en Galicia entre os anos 1559 e 1560, deixou escrito que os habitantes dos Ancares (referíndose á parte galega) «Viven en casas redondas porque, para que quepa la ruindad de sus moradores, la figura redonda es la más capaz...»;. Hai tarugos ata nas máis altas instancias!

4. Fr. Martín Sarmiento,.Na Viaxe a Galicia do 1745, di que os montes que están entre Asturias, O Bierzo e Galicia «se llaman Picos de Ancares, Montes Ancares, que sería lo mismo que montes ganchosos».

5. En Die halbinsel der Pyrenäen: eine geographisch-statistische monographie (A Península dos Pireneos: unha monografía xeográfico-estatística), nas páxinas 62 e 63, escrito por Moritz Willkomm no 1855, fala de Picos de Ancares.

6. En A Handbook for travellers in Spain (Un manual para viaxeiros en España), na páxina 588, escrito por Richard Ford no 1855, fala de Pico de Ancares.

7. En Storia dell armi italiane (Historia das armas italianas), escrita por Felici Turotti no 1856, na páxina 386 cita il Porto di Ancares.

Libro do italiano Felici Turoni no 1856, onde se fala do Porto de Ancares
Libro do italiano Felici Turoni no 1856, onde se fala do Porto de Ancares

8. No Mapa Itinerario Militar de España. Publicado polo Depósito de la Guerra no 1865, aparece Sierra de Ancares.

9. No Itinerario descriptivo militar de España (1866). Nas páxinas 220 e 221, cita Sierra de Ancares e Puerto de Ancares.

Mapa Itinerario do Distrito Militar de Galicia del año 1884, donde se habla de la sierra de Ancares
Mapa Itinerario do Distrito Militar de Galicia del año 1884, donde se habla de la sierra de Ancares

10. Na Crónica General de España. Pontevedra (1867), de Fernando Fulgosio (historiador, xeógrafo, escritor), menciona os Ancares galegos nas páxinas 13, 15 e 91.

11. En Oeuvres dramatiques de Lope de Vega (Obras dramáticas de Lope de Vega), na páxina 94, un estudo sobre Lope de Vega traducido ao francés por M. Eugene Baret no 1869, cita o Pico de Ancares.

12. No Mapa Itinerario del Distrito Militar de Galicia (1884). Aparece Sierra de Ancares.

13. No Boletín de la Comisión del Mapa Geológico de España (1898) Aparece Ancares (Lugo).

14. En Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega (1912). O xurista Alfredo García Ramos, di «En los Picos de los Ancares (Cervantes)..., entre las provincias de Lugo, León y Oviedo, hay extensas praderas cubiertas de nieve durante el invierno...».

 Libro do inglés Richard Ford no ano 1855, onde se fala do Pico de Ancares
Libro do inglés Richard Ford no ano 1855, onde se fala do Pico de Ancares

15. Explotación Maderera de Ancares.Entre 1915 e 1925 funcionou en Cervantes un teleférico, coñecido popularmente como O Cable, pra transportar madeira, construído pola Explotación Maderera de Ancares.

16.  Junta para Ampliación de Estudios (JAE). No ano 1927, o botánico Luis Crespi Jaume dirixiu a «Exploración naturalista y folklórica realizada en los Ancares y montes del Invernadero»;. Na expedición tamén participaron Luis Iglesias Iglesias, catedrático de Historia Natural que logo publicou as súas impresións no ano 1929 (Impresiones de la excursión científica a las Sierras de los Ancares, Invernadeiro y Queixa en el mes de julio de 1927), e o botánico e xenetista Nicolái Ivánovich Vanilov, que tamén no 1929, nun libro homenaxe a Ignacio Bolívar, participou con Notas para una geografía botánica de Galicia. A exploración, que tiña como finalidade o estudo da flora, a fauna e o folclore dos Ancares e do Invernadoiro, iniciouse en Ponferrada e rematou en Pedrafita e Becerreá.

17. En Grapes and Granito (Uvas e granito). Escrito pola produtora de radio e escritora Nina Epton no ano 1956, relata as penurias que pasou pra chegar aos Ancares en busca de Xosé María Castroviejo ao que atopou nunha palloza en Donís (Cervantes).

18. O filólogo García Yebra conta en Tres viajes dialectológicos con Dámaso Alonso as viaxes (en 1954, 1957 e 1962) que fixo co escritor Dámaso Alonso para estudar a fala dos habitantes da parte galega e leonesa. Di que entre os montes de Ancares está el límite del gallego y del leonés. Na última das viaxes tamén cita os Picos de Ancares, na zona de Cervantes.