Vilachá de Salvadur achega 250 nomes de lugar á toponimia da Ribeira Sacra

francisco albo MONFORTE / LA VOZ

LEMOS

Nomes tradicionais da ribeira. No mapa da páxina web do proxecto Galicia Nomeada xa figuran os microtopónimos rexistrados pola asociación veciñal de Vilachá. Na imaxe aparecen varios lugares da ribeira do Sil identificados cos nomes conservados na tradición oral e nalgúns documentos históricos

A Academia Galega valida os microtopónimos recollidos por veciños da parroquia

30 jul 2021 . Actualizado a las 12:00 h.

A Real Academia Galega (RAG) acaba de validar un centenar de nomes de lugar tradicionais recollidos na parroquia de Vilachá de Salvadur -no municipio da Pobra do Brollón-, dentro do proxecto Galicia Nomeada, promovido por esta institución co obxectivo de rexistrar o maior número posible de microtopónimos en toda a comunidade. A recollida destes nomes correu a cargo do filólogo Xurxo Martínez, membro da directiva da asociación veciñal da parroquia, quen sinala que xa está preparada unha segunda entrega con cerca de 150 denominacións.

A maioría dos microtopónimos recompilados neste proxecto non pertencen a núcleos de poboación, senón que aluden a todo tipo de accidentes da paisaxe: terras de labor, mananciais, viñedos, camiños, bosques, outeiros, penedos... «En Vilachá hai moitos nomes deste tipo, como sucede en todas as parroquias galegas, e hai paraxes moi concretas situadas a só a cincuenta ou a vinte metros unha da outra que teñen cada unha a súa propia denominación», explica Martínez.

Unha peculiaridade de Vilachá -apunta por outra parte o filólogo- é que conta cunha abundante documentación histórica na que é posible localizar moitos dos microtopónimos conservados na tradición oral, o que permite probar que esas denominacións están asentadas desde hai centos de anos. «A sorte que temos é que tanto o mosteiro de Montederramo como o de San Vicente do Pino -en Monforte- tiveron posesións nesta parroquia e que se conservan moitos documentos de ambos conventos datados entre os séculos XII e XVI nos que podemos identificar eses nomes de lugar», di Martínez. Outra importante fonte histórica -engade- é o coñecido Catastro de Ensenada, elaborado no século XVIII. «Entre todos eses documentos conteñen cerca dun centenar de topónimos que hoxe seguen vivos na memoria dos veciños», precisa.

Tradición oral

Noutros casos, os microtopónimos foron rexistrados exclusivamente grazas ás informacións facilitadas polos habitantes da parroquia. «Hai moitos nomes que non encontrei nos documentos históricos, pero que recordan os veciños de máis idade», sinala. Martínez considera que para preservar este patrimonio oral hai que actuar con presteza. «Dentro dalgúns anos pode ser tarde, porque para entón é posible que xa non vivan as únicas persoas que coñecen eses nomes», conclúe.

Guerreiros, aguias, osos e algunhas denominacións enigmáticas

Entre os topónimos máis peculiares recollidos en Vilachá de Salvadur, Xurxo Martínez apunta os de Pizcallín e A Salamanca. «Non conseguín aínda saber o que significan e teño que investigar máis», apunta. O segundo destes nomes -engade- xa aparece mencionado en documentos dos séculos XV e XVI. Outro nome que chama a atención é Val dos Guerreiros, pero o filólogo precisa que non ten unha orixe bélica, «senón que procede dun apelido, é dicir, dunha familia apelidada Guerreiro».

Na parroquia tamén hai algúns topónimos peculiares relacionados con animais. Un deles é Pena da Aigue, que é unha variante dialectal de aguia. Outro é o do Pozo do Oso, unha zona de viñedos da ribeira do Sil cuxo nome alude a unha presenza histórica destes animais. «Hai documentos históricos relativos a uns problemas que se deron en certa época entre os condes de Lemos e o mosteiro de Montederramo, que dan a entender que neses tempos os osos estragaban as viñas», explica Martínez. «Na parroquia hai ademais varias alvarizas que proban que a zona era frecuentada polos osos», agrega.

Fontes e lagoas perdidas

O investigador resalta así mesmo a singularidade doutro nome de lugar denominado Fontiña de Abril. «É posible que aluda a unha fonte que comezaba a botar auga na primavera, pero no lugar chamado así non hai hoxe en día ningunha fonte», comenta. O mesmo ocorre nun sitio chamado A Lagúa -variante de lagoa-, onde actualmente non hai ningunha lagoa ou charca, pero puido habela noutros tempos. Xurxo Martínez apunta que, como en moitos outros casos, eses nomes poden reflectir os cambios que se produciron na paisaxe co paso dos séculos.

Un traballo no que poden participar voluntarios, pero que deber ser revisado por filólogos

O proxecto Galicia Nomeada conta cunha páxina web -no enderezo galicianomeada.xunta.gal- na que é posible propor a inclusión de microtopónimos recollidos en todos os municipios da comunidade. Segundo explica Xurxo Martínez, todas as persoas ou colectivos que o desexen poden colaborar neste labor, pero para recibir a validación da Real Academia Galega, o traballo debe ser revisado previamente por persoas que teñan formación filolóxica.

No caso dos nomes de lugar achegados pola asociación veciñal de Vilachá de Salvadur resultou fácil conseguir a aprobación da academia, xa que o traballo foi realizado por Martínez, que conta coa titulación de filólogo. «Na web do proxecto figuran tamén moitos microtopónimos que aínda non foron validados, porque antes deben pasar pola revisión esixida», apunta o investigador.

Mapa dixital

Os microtopónimos recollidos dentro deste proxecto incorpóranse a un mapa dixital que pode consultarse na web para coñecer a localización dos lugares aos pertencen eses nomes, coa especificación de se están ou non validados pola institución que promove a iniciativa. A primeira entrega dos topónimos presentados pola asociación veciñal de Vilachá xa foi recollida neste mapa.