Aprender ciencia facendo ciencia

Francisco Armesto

LA VOZ DE LA ESCUELA

A través da educación científica os nenos abren a mente a novas ideas, aprenden a pensar por si mesmos e a afrontar a vida con actitudes positivas
A través da educación científica os nenos abren a mente a novas ideas, aprenden a pensar por si mesmos e a afrontar a vida con actitudes positivas ALBERTO LÓPEZ

Os Museos Científicos Coruñeses convocan o XXI Premio Luis Freire de Investigación Científica na Escola, para profesores de primaria cos seus alumnos e para estudantes de ESO

20 nov 2019 . Actualizado a las 05:00 h.

Hai tempo que xa está aberto o prazo de inscrición nos premios escolares que convocan todos os cursos os Museos Científicos Coruñeses, o Luis Freire de Investigación Científica na Escola, que alcanza a súa vixésimo primeira edición. Hai de prazo ata o 2 de marzo do 2020 para presentar as memorias das investigacións. Na páxina web destes museos (www.coruna.gal/mc2) é posible coñecer máis detalles para participar, descargando as bases tanto en español como en galego.

A convocatoria mantén dúas modalidades. A primeira está dedicada a proxectos de investigación realizados nas aulas de educación primaria e dirixidos polos seus profesores. A segunda está destinada aos alumnos de educación secundaria. Os premiados, ademais de recibir diferentes aparellos tecnolóxicos, poderán asistir á feira científica Galiciencia, que se celebrará durante a vindeira primavera en Ourense. De todos os xeitos, este curso terán premio todos os grupos que presenten traballo.

 

O DÍA A DÍA NA AULA

O interese dos nenos polas ciencias aparece a moi curta idade, pero parece que decae co paso dos anos. A moitos educadores resúltalles lóxico, xa que o primeiro encontro que teñen coas ciencias serve para descubrir que os contidos que se lles presentan son diferentes dos que xa teñen e, ademais, carecen de relación coa súa experiencia cotiá. Por iso aconsellan que os conceptos e procedementos científicos teñan algún significado real e directo para os escolares, que representen algo divertido e útil. Neste mesmo sentido, outros din que hai que ofrecer aos mozos unha ciencia máis lixeira de lóxica e abstraccións, máis intimamente involucrada nas súas aspiracións ou preocupacións. Tamén, que a ciencia que se veu ensinando tradicionalmente achega moi pouco ao patrimonio cultural das persoas e que os contidos escolares deberían establecer relacións entre a aprendizaxe na aula e a vida cotiá.

 

FOMENTAR AS PREGUNTAS

Cada vez está máis amplamente recoñecido o valor educativo de fomentar as preguntas dos escolares na aula. Dise que mesmo a capacidade para formulalas é a orixe da cultura, pois xera exercicios de imaxinación e de procura. Cóntase a anécdota de que cando lle preguntaron ao antigo e famoso filósofo Sócrates (470-399 antes de Cristo) cal fora a súa achega máis importante respondeu: «Ensino aos homes a preguntar».

Merece a pena recordar que algúns psicólogos pensan que a intelixencia é unha capacidade máis orientada cara á formulación de problemas que á súa solución. O feito é que diferentes investigacións educativas sinalan que para os nenos é máis importante saber como responder diferentes tipos de preguntas que coñecer as respostas en si. E aínda que as preguntas non deberían quedar sen contestación, se sempre llas responden os adultos, estamos a dificultarlles aprender a resolvelas por si mesmos.

A educación debe atender á curiosidade dos nenos e á súa experiencia previa para orientar a construción dos seus coñecementos. Posto que preguntar é unha forma de verbalizar a curiosidade e reclamar a atención, é interesante fomentar que os alumnos o practiquen, pois ademais as preguntas forman parte do proceso sobre como opera a ciencia.

 

UN IMPERATIVO ESTRATÉXICO

Hai moitos anos que diferentes organismos internacionais veñen chamando a atención sobre a necesidade de mellorar a educación científica da sociedade. A Unesco (Organización das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura) recórdanos que o obxectivo da educación é conseguir que os nenos se adapten á contorna na que viven.

E nesta adaptación xoga un papel fundamental a educación científica, posto que a través dela os nenos abren a mente a novas ideas, aprenden a pensar por si mesmos e a afrontar a vida con actitudes positivas para poder vivir de forma libre, tolerante, aberta, próspera e xusta na sociedade que lles tocou.

Xusto no cambio de milenio, a Conferencia Mundial sobre a Ciencia e Tecnoloxía titulada Ciencia para o século XXI declaraba: «Para que un país estea en condicións de atender ás necesidades fundamentais da súa poboación, o ensino das ciencias e as tecnoloxías é un imperativo estratéxico».

Creando científicos

A primeira vez que os Museos Científicos Coruñeses convocaron os premios de investigación científica na escola foi en 1999. Pola falta de costume de realizar este tipo de actividade na aula, a participación naqueles primeiros anos non era moi numerosa. Afortunadamente, a situación cambiou. E é que as evidencias sobre o seu valor educativo, tanto científico como humano, fóronse impondo ao esforzo de realizar este tipo de actividade. A nivel individual, entre outros variados valores, os participantes aprenderon a ser metódicos nos seus traballos, a buscar rigor nas afirmacións e a cultivar un san escepticismo cara a moitas crenzas infundadas. Tamén aprenden a aceptar os seus erros e a traballar para corrixilos desde a confianza nos seus propios recursos para alcanzar unha resposta. En grupo desenvolven habilidades para manter debates informados, para traballar en equipo e para buscar solucións creativas.

Os alumnos que se preguntaron se é certo que unha culler colocada na boca dunha botella de cava aberta impide a saída de gases ou se é verdade que non é posible esbirrar cos ollos abertos desafiaron diferentes crenzas populares ao buscar unha resposta desde unha perspectiva científica. O mesmo fixeron os que investigaron cal é o mellor método para provocar a boqueada. E un grupo de estudantes cuestionouse se a proba de que os ovos flotan, comentada habitualmente en libros de cociña, serve realmente para saber se están frescos. Tamén a imaxinación e a creatividade estiveron presentes nunha investigación sobre a posible utilización de cascas de cacahuete para fabricar un illante térmico. Como parte imprescindible de toda investigación científica, estas estiveron apoiadas nun bo deseño da experimentación, observación, obtención de datos, procura de patróns, análises e dedución de conclusións.

A CLAVE, A PREGUNTA DE PARTIDA

En ocasións, un dos principais acertos do proxecto é a pregunta que se fai no comezo o proxecto. A cor dos alimentos que toman os caracois inflúe na cor da caca que depositan, ou determínaa? Este foi, por exemplo, o punto de partida para desenvolver unha investigación que puido reunir ao mesmo tempo sinxeleza con todo o rigor metodolóxico que esixe a ciencia. Unha cuestión tan inocente, auténtica e curiosa permitiu que 22 nenos de primeiro curso de primaria traballasen para resolvela dirixidos pola súa mestra. Durante o mes e medio que dedicaron a este proxecto, deberon recoller caracois, atender as súas necesidades, limpar os terrarios, apuntar as observacións ou debater e comparar resultados. Ao final, para sorpresa de moitos, puideron concluír que a cor do alimento inflúe na caca que depositan.

 

Traballos gañadores na pasada convocatoria

CATEGORÍA EDUCACIÓN PRIMARIA

Primeiro premio. Por que o mesmo pan en Coruña ponse brando e en Ourense ponse duro?

Presentado por Ana María Bouzas Fraga, do CEIP Vicente Otero Valcárcel. Carral.

Segundo premio. Como se rexeneraría a vexetación de Roxos despois dun incendio?

Presentado por Manuel Iago Vázquez Rodríguez, do CEIP de Roxos. Santiago de Compostela.

Terceiro premio. ¿Podríamos cambiar el color de los pétalos de cualquier flor usando únicamente colores primarios en el agua?

Presentado por María José Ferreira Pérez e Isabel Espiñeira Suárez, do CPI Castro Baxoi. Miño.

CATEGORÍA EDUCACIÓN SECUNDARIA OBLIGATORIA

Primeiro premio. Podemos coñecer a carga bacteriana das moedas e billetes de euro e deseñar unha carteira bactericida?

Presentado por Carla Pereira Rodríguez e Ainhoa Rúa Guitián, do colexio plurilingüe San José-Josefinas. Ourense.

Segundo premio. ¿Afecta el tipo de fertilizante, orgánico o inorgánico, al contenido de vitamina C de las verduras?

Presentado por Pablo Villares Fernández, do colexio Obradoiro. A Coruña.

Terceiro premio. ¿Cómo afecta la radiación de microondas a las semillas de frijol («Phaseolus vulgaris»)?

Presentado por Pablo Oroza, Luis Tovar e Marcos Romero, do colexio Obradoiro. A Coruña.