Cando o autor francés Albert Camus (1913-1960) recibiu o premio Nobel de Literatura en 1957, aproveitou a ocasión para render unha sinxela homenaxe ao que fora o seu mestre, o señor Germain, máis ou menos con estas palabras: «Sen vostede, sen a man afectuosa que tendeu ao neno pobre que era eu, sen o seu ensino non tería acaecido nada disto. [...] E corroborarlle que os seus esforzos, o seu traballo e o corazón xeneroso que vostede puxo niso continúan sempre vivos nun dos seus pequenos escolares, que, a pesar dos anos, non deixou de ser un alumno agradecido». Pode afirmarse que hai dous ámbitos para formar lectores: a familia e a escola. E o papel da escola, mellor, o do mestre, é un dos fundamentais. Nas súas memorias, moitos intelectuais, do mesmo xeito que Camus, recoñecen o importante labor que moitos deles exerceron no espertar das súas paixóns lectoras.
Miguel de Unamuno, na súa obra Contra isto e aquilo, di respecto disto o seguinte: «E este nome de mestre non implica nada de petulancia, senón que é, pola contra, o máis sinxelo e o máis humilde, podendo á vez chegar a ser o máis sublime. Mestre é o que ensina as primeiras letras e nin el inventounas nin para transmitir o seu ensino fai falta nin unha intelixencia poderosa nin menos coñecementos extraordinarios. Pero pode ensinar a ler con tal espírito e pondo niso tanta alma e tanto amor que chegue a verdadeira sublimidade de maxisterio o ensino das primeiras letras». Tamén trae as lembranzas da súa mestra Gabriel García Márquez: «Un dos meus seres inesquecibles é a mestra que me ensinou a ler. Era unha rapariga bela e sabía que non pretendía saber máis do que podía. Foi ela a que nos lía en clase os primeiros poemas que me podreceron o miolo para sempre. Recordo coa mesma gratitude ao profesor de literatura de bacharelato, un home modesto e prudente que nos levaba polo labirinto dos bos libros sen interpretacións rebuscadas».
Sen esquecer que o termo mestre procede do latín magister, 'de gran mérito entre os da súa clase', recollemos a continuación seis breves consellos para que os docentes implicados no fomento da lectura, os que queiran ser bos mestres de lecturas, teñan en conta.
? A motivación. Se aceptamos o principio de que non nacemos non lectores, senón que nos facemos non lectores ou, o que é o mesmo, que todo lector incipiente necesita de determinados estímulos para chegar a ser lector, debemos aceptar así mesmo que os mozos, moi susceptibles por outra banda a calquera actividade dinamizadora, non len porque non se lles motiva e estimula adecuadamente e que a animación ou motivación é un proceso previo a todo acto didáctico. «Todos os nenos nacen co don innato da curiosidade, que se non se excita se desvanece», dicía Charles Dickens. En resumo: sempre hai un libro para un lector, o caso é atopar o libro adecuado no momento preciso: «A lectura é experiencia cando conflúen o texto adecuado, o momento adecuado e a sensibilidade adecuada. [...] Hai que darlles a cheirar que detrás de cada libro hai unha orxía de pracer», ensina Daniel Pennac.
? A narración. Aínda que é certo que non hai unha actividade decisiva, debemos ter en conta que «o amor á lectura depende da tradición oral» (Pennac), o que quere dicir que a narración oral se converte nunha estratexia animadora fundamental, dado que para o receptor supón ser oínte e lector ao mesmo tempo, ou sexa, implica incitación e reflexión a partes iguais. Toda narración implica que os xestos de tenrura e as inflexións da voz mestúranse coas palabras ?para que unha narración se efectiva debe ser afectiva- e por iso os mestres «deberiamos ser máis contistas que contables». «Somos o Homo sapiens porque fomos o Homo narrans», di José María Merino. O poeta José Hierro contaba respecto diso que hai xente á que, o dicirlle que leran un poema, ao acabar din non entendelo. «Pero se llo les ti, gústalles. É unha cuestión de primeiro ensino», concluía.
? A formación. «O entusiasmo dun profesor transvásase aos alumnos sen o menor esforzo», dicía o autor Carlos Murciano. Só pode motivar quen estea motivado, só pode animar quen estea animado, só pode transmitir amor por unha disciplina quen a cultive e domine. O bo mestre de lectura «non é o que impón a lectura, senón o que a comparte».
? A ilusión. Unha receita básica: nunca desilusionalos con dificultades que non sexan capaces de superar, nunca imporlles un libro ou unha actividade que non estean á súa altura, que os poida desmotivar. Máis vale pecar por defecto que por exceso. E ter en conta que no proceso lector, no camiño que conduce cara á lectura, adoita haber saltos atrás ou regresións, así como períodos brancos ou de letargo e etapas de relecturas. Non obstante o devandito, debe terse en conta que un libro debe ir sempre un pouco por diante do lector, axudarlle a crecer, dado que «os nenos están para crecer, non para quedar en Peter Pan» (C. S. Lewis).
? A imposición. «O verbo ler non soporta o imperativo», observa Pennac. Ler e esperar. Non pedir nada a cambio. «A gratuidade debe ser a única moeda da arte», nin recompensas nin castigos.
O autor e pedagogo italiano Gianni Rodari deixou dito: «Do mesmo xeito que non se pode ordenar a unha árbore que floreza se non é na súa estación, tampouco se pode obter nada dos nenos pola rúa ancha da obrigación. Unha técnica pódese aprender con pescozadas: así, a técnica da lectura. Pero o amor pola lectura non é unha técnica e con pescozadas, reais ou ficticias, non se aprende». ¿Que pensarían os docentes se as autoridades educativas lles impuxesen a obrigación de ler determinados textos e a súa correspondente ficha avaliativa a cambio de determinados emolumentos?
? A liberdade. Non existe nada que non se lle poida contar a un neno, todo depende de como llo contes. Só hai que ter en conta que os nenos e mozos len, pola súa falta de experiencia, de diferente xeito a como len os adultos e que lles gusta e prefiren o irreverente, subversivo e iconoclasta. «Onde un adulto ve a cabeza dun ogro cortada un neno só ve que a historia chegou á súa fin» (S. Cashdan). E respectemos sempre o seu ritmo, os seus gustos e a súa época. «Non podemos pedir aos nenos de hoxe, que prefiran un pasado que non é o seu», suxería Rodari.
ALGUNHAS CITAS:
Un bo mestre non é o que ordena «faino como eu», senón o que di «faino comigo», é dicir, non é o que impón as lecturas, senón o que as comparte
Gilles Deleuze
Os escasos adultos que me deron de ler borráronse sempre diante dos libros e coidáronse moito de preguntarme que entendera deles
Daniel Pennac
A función esencial do mestre é mostrar onde se atopa a boa literatura para que o alumno faga con ela o que queira
Juan Benet
Paréceme que aos mozos lles distancia da lectura a mala educación literaria que reciben na escola, os malos profesores de literatura que teñen
Ana M. Matute
A arte máis importante do mestre é provocar a alegría na acción creadora e o coñecemento
Einstein
Os profesores de literatura abxuran do seu nome e prefiren ser chamados filólogos, soa a máis científico. Prefiren explicar o sintagma ou o fonema a transmitir emocións recitando un soneto ou unha cantiga
Doktor Pseudonimus (La Voz de Galicia, 2015)
O vaso conservará por moito tempo o aroma da primeira sustancia que contivo
Horacio
O gusto pola lectura transmítese como se transmite o interese por unha película: contándoa ben. Hai que enfeitizar e por iso son tan importantes os mestres, porque son os encargados de despregar os feitizos
Juan Marsé
PARA SABER MÁIS
Algúns títulos para ampliar a reflexión e para dinamizar desde a escola e a biblioteca escolar.
- Juan José Lage: «Bibliotecas escolares, lectura y educación». Octaedro, Barcelona, 2014
- Daniel Pennac: «Mal de escuela». Debolsillo, 2009
- Daniel Pennac: «Como una novela». Anagrama, 2013
- Salvador García Jiménez: «El hombre que se volvió leyendo 'El Quijote'. Para acabar con la enseñanza de la literatura». Ed. Ariel, 1996
- Juan Mata: «Diez ideas clave. Hacer de la lectura una práctica feliz, trascendente y deseable». Graó, 2008
- José Quintanal: «La animación lectora en el aula: técnicas, instrumentos y recursos». Editorial CCS, 2005