O galego é a lingua maioritaria dos veciños en oito de cada dez concellos
GALICIA
Máis do 90 % dos residentes en 44 municipios aseguran falalo sempre
22 nov 2021 . Actualizado a las 15:16 h.Tres cuartas partes da poboación censada en Galicia fala galego, segundo os últimos datos do Instituto Galego de Estatística (IGE). Algo máis do 30 % fano sempre neste idioma, unha porcentaxe similar a do catalán en Cataluña e dez puntos superior a do éuscaro no País Vasco. Así, o galego é a lingua maioritaria para algo máis da metade da poboación —hai un 21,5 % que din que o empregan máis que o castelán no día a día—. Estes datos, que se desprenden da enquisa estrutural a fogares de 2018, son practicamente unha repetición dos recollidos cinco anos atrás. O idioma vive, polo tanto, unha situación de estancamento durante a última década, se ben hai grandes diferenzas dentro do territorio e se se bota a vista atrás no tempo. No ano 2003, o 43 % da poboación era monolingüe en galego.
En Galicia hai 260 concellos onde esta lingua é maioritaria para os seus veciños, preto do 82 % dos municipios. Ademais, en 44 deles apenas hai marxe para outras opcións, xa que máis do 90 % dos residentes aseguran falar sempre en galego. No caso dos ourensáns de San Xoán de Río e Sarreaus e os coruñeses de Toques, Mazaricos e Tordoia, a porcentaxe dispárase por riba do 95 %. O concello de maior censo neste grupo é Vimianzo, onde só o 8,4 % dos seus 6.963 veciños falan tanto ou máis en castelán que en galego. Outros municipios da zona como Zas, Muxía, Malpica, Dumbría ou Coristanco presentan valores semellantes. Carballo, con máis de 31.000 residentes, é o maior concello con máis galegofalantes, un 74,5 %.
A porcentaxe de persoas que falan sempre en galego baixa conforme aumenta o número de habitantes. Nas áreas de Ferrol, Pontevedra, Vigo e A Coruña recóllense os índices máis baixos. As cidades con mellores rexistros son Santiago, Ourense e Lugo, as tres por riba do 30 %, non obstante estas zonas perderon máis galegofalantes respecto ao censo anterior de 2013. Por áreas, as comarcas do Carballiño e O Ribeiro encabezan ese retroceso: nove puntos menos, se ben a porcentaxe se mantén por riba do 76 %. Tamén baixa en varias zonas de Ourense e Lugo, agás na Mariña, onde se mantén. Por outra banda, aumentou nove puntos na Barbanza, case oito no Salnés e seis puntos na Costa da Morte.
O foco diríxese cara aos menores de 15 anos, a franxa de idade con menos galegofalantes. Segundo o IGE, o 23,9 % non saben falar galego e case a metade din empregar sempre o castelán. O Consello de Europa chegou a alertar sobre o retroceso que sofre o galego e denunciou como «insuficiente» a presenza do idioma no sistema educativo, especialmente no nivel preescolar. O secretario xeral de Política Lingüística da Xunta, Valentín García, respondera a este informe que a situación do galego «non se axusta exactamente á realidade lingüística de Galicia». Non obstante, a Real Academia Galega advirte dun acelerado proceso de substitución do galego polo castelán entre os nenos.
Ares: unha filóloga para poñer de moda un idioma que non se fala
A Iolanda Gomis pedíronlle converter en normal o que leva décadas sen selo. Contratárona antes do verán para facerse cargo do servizo de normalización lingüística de Ares, o concello coa taxa máis baixa de galegofalantes xunto con Ferrol. Tamén xestiona os departamentos de Mugardos, Neda, Cabanas e Valdoviño, polo que cada día cambia de quendas para atendelos a todos. Só Mugardos tivo este servizo nalgún momento; no resto é comezar de cero. Pero Iolanda é todo ilusión: «O galego está de moda». A técnica enumera a artistas e grupos de música, creadores de contidos nas redes sociais, eventos e certames para reforzar os seus argumentos. Para ela, o cambio para o galego é agora ou nunca será. Recoñece estar nun dos lugares, senón o que máis, co peor escenario e contexto máis adverso, pero fía todo a ter o espazo no que lle dar acubillo a esa mudanza e a encaralo con optimismo. «Hai que aproveitar este contexto que temos de identidade cultural e querenza polo noso e transmitirllo ao resto», reivindica. Para a creación deses espazos organizou xa en Neda o Día do Orgullo Neofalante hai un mes —«Foi un éxito!»— e promove a primeira ordenanza da lingua en Cabanas.
Ares. Falan sempre en galego o 12 % dos veciños
Nunha terraza xunto á praia, a dous habituais do vermú no bar Avenida sorpréndelles o dato: só un 12 % dos veciños de Ares din falar sempre en galego. «Aquí hay un poco de todo, se habla bastante gallego», responde un deles. «Igual no mucho», concede logo de facer unha pausa entre as conversas en castelán no resto de mesas. Os dous cumpren cun perfil que eles mesmos definen «bastante habitual»nesta vila pegada ao mar. Residiron e traballaron en Ferrol, un no sector náutico e o outro como empresario, e decidiron vivir a xubilación en Ares: «Es un paraíso, está la playa, no hay cuestas, ni adoquines ni ruido...».Aparece co mandil e a bandexa Ricardo, que chegou de Portugal hai quince anos e domina o galego malia empregar no seu día a día o castelán. «Aquí fálase pouco galego, e noto que cada vez menos», recoñece o camareiro.
San Xoán de Río, onde ninguén sabe dun veciño que converse en castelán
Non hai tren nin autovía que pase preto de San Xoán de Río. Para chegar á vila hai que subir uns 700 metros dende o Sil por unha estreita pista que por veces asoma a un abismo cuberto por viñedos, castaños e piñeiros espallados polas faldras da montaña. De facelo dende A Pobra de Trives, cabeza da comarca, cómpre coller outra pista que discorre xunto a uns miliarios romanos e rubias galegas con sinos pendurados do pescozo. Todo é silencio arriba. Cada mes hai menos galegofalantes no concello onde máis galego se fala. Nos últimos corenta anos perdeu o 81 % da súa poboación. Hoxe quedan 506 veciños nas súas nove parroquias, só 9 por quilómetro cadrado. Antes do almorzo, ninguén camiña polo Campo, onde están o centro de saúde e a Casa do Concello, con alcalde popular de 36 anos —afiliouse en agosto do 2020— e pasado independentista.
Do único bar da estrada principal sae Santiago, que representa a ese 2,7 % de censados que non sempre falan en galego. Iso si, naceu na Rúa e interrompeu o tempo que levaba fóra cando tivo que mudarse hai un ano para coidar dos seus pais. «Algún haberá que fale castelán, pero nacido aquí non coñezo», asegura. Nunha mesa ao sol, un empresario comparte uns quintos de cervexa canda dous traballadores. «El é cubano e este de Tarragona», apunta aos compañeiros coa man que lle queda libre, «se non son eles os que non falan galego, non sei doutras persoas», sorrí.
San Xoán de Río. Falan sempre en galego o 12 % dos veciños
Nunha parede hai pintados os nomes de Breixo, Unai, Antía, Daniela, Megan ou Nekane. A maioría son nenos e nenas que non viven en Río, onde só hai censados 18 menores, senón visitantes que volven cada verán cos seus pais emigrados noutras cidades para visitar os avós. A escasos metros ábrese a porta da residencia de maiores e a pequena vila recobra vida. Chegan tres amigos: Lorenzo e dous Manuel. «Aquí é onde mellor se fala galego?», devolve a pregunta un. «Non, ho, onde máis se fala», corríxeo o outro. E os tres asenten: «Ai, pode ser». De novo, como a cada veciño que se lle cuestiona sobre ese 97 % de galegofalantes, responden que non coñeceron aínda quen nacese en San Xoán de Río e fale outro idioma.
Henrique Monteagudo: «A xente nova está a ver no galego un elemento innovador e de futuro»
A metade da poboación fala máis galego que castelán, segundo os últimos datos do IGE, pero a proporción preocupa entre os menores de 15 anos: un cuarto recoñecen que non saben falar o idioma. Henrique Monteagudo (Esteiro, Muros, 1959) é sociolingüista, profesor da USC e membro da Real Academia Galega.
—Pérdese o galego na escola?
—Vemos que hai unha situación de estancamento. Incluso certa recuperación, porque parece que nas familias se está adoptando máis ser galegofalante. Quedou demostrado no concello de Ames —a RAG fixo un estudo de campo cos escolares— que as familias que fan o esforzo de transmitir o galego aos seus fillos atopan que, cando contactan co sistema educativo, de forma inmediata ou tras varios meses volven á casa falando castelán ou castrapo. É un problema serio e non pode atribuírse ás familias, como era habitual e se facía de xeito inxusto.
—Avogan por derrogar o decreto do plurilingüismo. Cren que é responsable desta situación?
—É positivo o plurilingüismo, pero o marco legal actual é lesivo para o galego dende o primeiro momento. O problema non é só a menor presenza do galego, que o é, senón como está configurado o sistema educativo. Os centros limítanse a dar en galego só as obrigatorias e nas actividades extraescolares está ausente.
—Hai unha vaga de músicos e creadores de contidos en galego que triunfan entre os mozos. Pode a lingua tomar impulso con isto?
—Nos setenta e oitenta o galego viuse arrastrado pola mocidade, houbo unha recuperación que estamos volvendo a ver. Hai un dinamismo cultural. A xente nova ve no galego un elemento de innovación, positivo e de futuro, de creatividade. Isto aparece na sociedade e, por fortuna, presenciamos un momento así. Para que iso teña un efecto máis en profundidade é necesario un arroutamento social e unhas políticas públicas máis decididas, tanto nas Administracións galegas como nas estatais.
—Estes movementos sociais e culturais atraerán novos falantes?
—Hai capacidade de atracción. A actividade cultural en galego que prende hoxe á xente nova asóciase con elementos de innovación. É fundamental que unha lingua subordinada enganche e sexa quen de asociarse a elementos de futuro. A normalización lingüística non pode ser a restauración de cousas antigas, debe ser unha innovación social e camiño do futuro.
—É optimista co galego?
—A situación non convida ao optimismo polas tendencias xerais, pero sigo pensando que o galego ten opcións. O galego segue a ser a lingua minorizada con maior porcentaxe de falantes en Europa. Esta é unha base importante na que construír futuro para o galego. Non debemos aboarnos a discursos pesimistas, hai que ser realistas e ver que hai posibilidades para o galego no futuro.
Eurovisión, xuíces e lusófonos: unha mestura para impulsar o idioma
O idioma como unha ponte a 270 millóns de persoas, como instrumento principal para triunfar en Eurovisión ou para sumar miles de subscritores en YouTube nunha canle dedicada, basicamente, a falar sobre a propia lingua. Acontece algo curioso co galego: cada ano perde falantes, sobre todo polo declive demográfico, pero nunca contara cunha proxección similar fóra da comunidade e, ademais, co esforzo de xente nova que viu no seu idioma unha oportunidade e non un atranco.
«Houbo quen entendeu o galego como un valor diferencial, con proxección cara a fóra», explica Mario Brión, natural de Boiro, remeiro e creador de contidos na Rede. Na súa canle Olaxonmario fía con humor temas lingüísticos ou de actualidade e conversa con outros creadores galegos. Conta con máis de 7.800 subscritores e hai unhas semanas subiu unha entrevista con Leonardo, da canle Portuguese with Leo —100.000 seguidores—, que supera xa as 31.000 visualizacións. «Son temas nicho, vai dirixido a unha audiencia concreta, pero que é moi fiel e leal a estes contidos. Si é certo que cada vez hai máis xente á que nunca lle interesara este tipo de temas», comenta.
A música de Sabela Maneiro, Aida Tarrío e Olaia Maneiro é unha reivindicación do propio: pandeiretas, galego e, de nome, Tanxugueiras, unhas leiras dunha parroquia de Riós. «Co galego podemos chegar igual de lonxe que con outras linguas», reivindica Sabela. A semana pasada, despois de que milleiros de eurofans llo reclamasen por redes sociais, anunciaron que presentarán candidatura para representar a España no festival, que se celebrará o próximo mes de maio en Turín.
«Era impensable optar a Eurovisión porque nunca se nos pasara pola cabeza. O bo é que somos inconscientes, así que vivimos as cousas con intensidade e tamén con calma. Sabemos que hai cousas improbables, pero hai que intentalo», subliña a artista, que recoñece a sorpresa que sentiu o trío cando viron a cantidade de mensaxes dende fóra de Galicia animándoas a participar no certame. «Está a mudar a forma de pensar. Incluso xente que non falaba galego e agora si, reivindícao e lévao con orgullo», continúa.
Outra entrada ao galego
Moita xente nova de zonas urbanas está a mudar do castelán ao galego. Son neofalantes —fronte aos nativos ou paleofalantes— que cada vez máis acceden ao idioma a través do reintegracionismo, unha vertente que defende que o galego e o portugués sexan tratados como unha mesma lingua. «Non é deixar de falar como o facemos, senón diluír as fronteiras artificiais ou políticas entre galego e portugués, sobre todo na escrita», defíneo Eduardo Maragoto Sanches, presidente da Associaçom Galega da Língua (Agal). Di que entre os mozos é máis coñecido, pero non tanto no resto da sociedade. Segundo Maragoto, o reintegracionismo permitiría «multiplicar o valor comunicativo» do galego, pasando dun ámbito de apenas 2,6 millóns de persoas aos máis de 270 millóns que falan portugués en todo o mundo. «Tórnase ao galego nunha lingua máis interesante e útil para os seus usuarios», subliña.
Propono, ademais, consciente de que o galego «non está aínda preparado para comunicarse cos nove países de lingua portuguesa». «Somos comprensivos coa situación que se xerou nos anos 70 e 80, cando se tomou a decisión de tratar os dous idiomas separadamente», polo que valoran a coexistencia das dúas normativas no idioma. Reivindica que a norma lusista entre nas aulas, cando menos unha hora por semana, «sen eliminar a dimensión máis identitaria e sentimental da lingua». Para Maragoto é cuestión de supervivencia: «Vexo o galego en colapso, obrigado a competir constantemente co castelán en vez de abrirse a un segundo mundo comunicativo tan amplo como o portugués».
Tamén nos xulgados
«O galego non está nun momento marabilloso, pero na Xustiza é case peor que noutros eidos», lamenta Dalila Dopazo, directiva da Irmandade Xurídica Galega e xuíza en Lugo. Ela é unha das maxistradas que traballan por normalizar o idioma nun campo onde nunca o foi. Cita un informe do 2009 que cifraba entre o 2,5 e o 5 % o número de resolucións en galego, «unha porcentaxe excesiva porque o estudo atendía a órganos que neses momentos usaban máis o galego».
Apunta a varias razóns, como os prexuízos asentados na sociedade dende hai séculos, pero tamén a dinámicas no traballo, como interactuar con organismos con sede en Madrid, como é o caso do Consello do Poder Xudicial. O problema fundamental para Dopazo, non obstante, é que o programa informático que empregan está só en castelán. «Todo o que se tramite faise nese idioma obrigatoriamente, e traducir todos os documentos agora sería imposible», lamenta. Aínda así, dende a Irmandade reivindican a presenza do galego: «Poñemos en común experiencias e sentímonos menos sós. Somos un grupo amplo de xente no que cada un fai o que pode».