Atención psicológica en catástrofes: «Axudamos ás persoas a entender o que é dificilmente entendible»

GALICIA

Miembros del GIPCE en un simulacro de una intervención
Miembros del GIPCE en un simulacro de una intervención VÍTOR MEJUTO

El Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias (GIPCE) cumple 25 años

10 oct 2021 . Actualizado a las 05:00 h.

Entre los años 1995 y 1997, las localidades de Sarria, Triacastela y Becerreá registraron una serie de temblores de tierra que atemorizaron a la población. Los mensajes de tranquilidad por parte de las autoridades se sucedían, pero la preocupación continuaba. «As reaccións emocionais desbordáronse. Os veciños precisaban algo máis que un non pasa nada, había que axudarlles coa xestión emocional daquel medo», explica la psicóloga Ana María Núñez. Esos sucesos fueron el detonante de la creación, hace 25 años, del Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias (GIPCE) que hoy coordina la propia Núñez.

«No Colexio de Psicólogos eramos conscientes de que tiñamos un deber de intervir ante certas situacións. Accidentes como o do Urquiola, o Casón ou o Mar Egeo, os frecuentes naufraxios, os terremotos na provincia de Lugo... E logo chegou o impacto social que provocou en toda España a traxedia da riada de Biescas. Estaba claro que máis aló de dar unha resposta sanitaria ou de reconstrución, nas emerxencias tamén facía falta atender á reacción das persoas, ás emocións que os sucesos lles provocaban. Así que empezamos a montar un servicio para orientar e intervir nesas situacións. Eramos un grupo inicial pequeno, pero o chamamento aos compañeiros desbordounos. Tivemos que facer varias tandas de formación con expertos, e no ano 1996 montamos un grupo de traballo asociado a Protección Civil», recuerda Elixio Domarco, uno de los primeros integrantes del GIPCE.

De suicidios a naufragios

En sus 25 años de historia, el grupo ha realizado más de 260 intervenciones. El apoyo psicológico ante casos de suicidio es la más frecuente (el 21 % de los casos que han atendido), seguida de la asistencia en accidentes de tráfico. «Tamén actuamos, por exemplo, en naufraxios, cando hai unha morte por violencia de xénero, ou cando quen falece de xeito imprevisto é un menor, porque é algo que causa moito impacto», explica Ana María Núñez. Y, por supuesto, su papel también es vital en sucesos con un gran número de víctimas, o con mucha visibilidad social, como fue la muerte de tres personas que saltaron de un globo aerostático en llamas en Santiago en el año 2004. El terrible accidente se produjo prácticamente sobre un instituto, ante la mirada atónita de los alumnos. Es una de las intervenciones que más recuerda Elixio Domarco. «Eu era orientador, así que me movía no meu terreo. Os estudantes estaban moi nerviosos, pero o primeiro que fixemos foi falar cos profesores. Eles eran os que estaban cos rapaces todos os días, as persoas máis adecuadas para axudalos. Explicámoslles como podían darlles a información, como traballar os sentimentos mesmo de culpabilidade que podían xurdir... Gardo moito recordo daquilo porque atopamos a un grupo moi receptivo, moi capaz, que afrontou moi ben a situación con axuda das nosas instrucións», rememora.

No era su primera intervención. Se había estrenado como psicólogo del GIPCE tres años antes, en un accidente de autobús ocurrido en Brués (Boborás, Ourense), que dejó cinco víctimas mortales. «Eu estaba en Vigo e era o membro do grupo máis cercano. Metínme no coche e, seguindo o protocolo, puxen as noticias para chegar o máis informado posible. Pero sabíase pouco do que pasara. Iso xérache bastante angustia. Cando cheguei xa os evacuaran ao hospital. Alí tiven a sorte de atopar a uns compañeiros psicólogos de Cruz Vermella. Pronto vimos que o hospital podía atender os feridos, pero faltaba a capacidade de atender os sanos, as familias. Así que pedimos que nos deixaran un lugar onde poder levalos para darlles un vaso de auga, un bocadillo, deixarlles un teléfono e falar do que pasara. Decatámonos de que esas cousas son esenciais», explica Domarco.

«Intervimos en momentos en que as emocións son moi explosivas»

También aprendió mucho de su primera intervención Ana María Núñez. Fue en el año 2007, cuando acudió a un accidente de tren en Valga, en el que la locomotora arrolló a tres vecinos en un paso a nivel. «Aquela primeira vez foi moi dura e moi intensa, pero aprendín moito a nivel persoal e a nivel de grupo. Decatámonos, por exemplo, dalgo que pode parecer un detalle, pero que foi importante. Había moita xente, nós perdiámonos entre a multitude e iso facía moi difícil que nos localizaran cando nos necesitaban. Uns simples chalecos identificativos permitiron mellorar iso», dice.

Con los años, los protocolos de actuación se han ido definiendo y afinando, siendo siempre muy conscientes de que su trabajo es muy distinto al de una intervención terapéutica normal. «É algo un tanto invasivo, porque vas ao domicilio, ou ao tanatorio... E non imos facer un traballo continuado no tempo. Trátase dunha intervención nun momento moi concreto, no que as emocións son moi fortes, case explosivas, aínda que tamén podes ter que facer fronte a un bloqueo emocional. Normalmente estamos dispoñibles para os afectados 48-72 horas. Polo xeral, o punto de corte da nosa intervención está no funeral das vítimas mortais», cuenta Núñez. «O noso labor é axudar ás persoas a entender algo moi dificilmente entendible, a comprender os procesos polos que vai ter que pasar para afrontar ese dó que é inevitable, e máis difícil ante procesos traumáticos. En definitiva, o que facemos é tratar de axudar ás persoas a sacar adiante a súa resiliencia», puntualiza Elixio Domarco.

«Tratamos de que a xente poda sacar adiante a súa resiliencia»

Todo eso y más tuvieron que poner a prueba en la tragedia del accidente del tren Alvia en Angrois en el año 2013. «Foi moi impactante. Menos mal que daquela xa  tiñamos unha infraestrutura moi ben organizada e engraxada», cuentan. Además de atender a las víctimas directas del siniestro y sus familiares, los miembros del GIPCE ofrecieron sesiones a los profesionales que formaron parte del dispositivo. «Os que intervimos nunha emerxencia non somos números. Somos persoas que, por empatía, tamén sufrimos. Eu logo de vinte anos de traballo no grupo gardo na retina imaxes que de vez en cando me veñen á cabeza e que me custa sacar. Todo iso hai que falalo, hai que darlle saída. Senón a catástrofe amplíase, e os que van axudar tamén se converten en vítimas», reflexiona Domarco.

Miembros del equipo del GIPCE que intervinieron tras el accidente de tren de Angrois.00031633698013628907762
00031633698013628907762 monica ferreirós

El, actualmente, está jubilado y ya no participa en las guardias habituales del GIPCE, aunque sí sigue en la reserva, por si fuese necesaria su ayuda ante una gran catástrofe. «Sigo, por así dicilo, no retén, nunca estás fóra de todo. Cando hai unha emerxencia sempre penso en que hai un compañeiro traballando e acórdome del, porque sei do seu sufrimento. Por iso nunca te desvinculas de todo», confirma.

Al pie del cañón de un servicio que está disponible 24 horas al día, 365 días al año, hay actualmente 38 personas, aunque el grupo se amplía hasta los 90 miembros con los psicólogos que están formándose actualmente para entrar a formar parte de los equipos de intervención. Ana María Núñez calcula que anualmente realizan unas 20 o 25 intervenciones. Los retos del GIPCE a corto y medio plazo son, para su coordinadora, ganar en rapidez reforzando las áreas geográficas en las que tienen menos psicólogos (la colaboración en el grupo es remunerada, pero voluntaria, ya que se compatibiliza con otros trabajos) y conseguir «máis visibilidade» dentro de la profesión, para lograr transmitir su bagaje y experiencia a los nuevos psicólogos, garantizando el futuro del servicio.