El país de las 20.000 Fontes y 10.000 Penas

Manuel Varela Fariña
Manuel Varela REDACCIÓN / LA VOZ

GALICIA

MARCOS CREO

Dos ambiciosos proyectos de la Xunta y la Real Academia recogen cerca de medio millón de microtopónimos

11 mar 2020 . Actualizado a las 14:58 h.

Hay un bosque en Cervo que es un Quebracabezas, una roca en Fornelos de Monte que bautizaron Rañacú y abunda la Preguiza en San Sadurniño, Teo y Viveiro, donde este sinónimo de la desidia sirve para identificar fincas, labrantíos y pastos. Los tres son parte de los casi medio millón de nombres de lugares que la Xunta y la Real Academia Galega identificaron en los últimos veinte años, primero con el Proxecto Toponimia de Galicia, paralizado en el 2011, y que se reanuda ahora con Galicia Nomeada.

Este último, centrado en la microtoponima —es decir, los nombres de fincas, caminos, lugares o accidentes geográficos—, se realiza de forma colaborativa y suma un total de 12.394 topónimos introducidos en los tres últimos meses por más de 800 colaboradores registrados. «É unha ferramenta moi necesaria para salvagardar este riquísimo patrimonio cultural que se agocha detrás dos nosos nomes de lugar», reivindica Vicente Feijoo, responsable del programa.

El topónimo más frecuente en las parroquias gallegas es Fonte y sus derivados Fontao, Fontán o Fontiña. Son más de 20.700, lo que lo deja en un destacado primer lugar sobre Rego, Regueiro o Regato, que se distribuyen en unos 14.350 puntos de Galicia. A continuación aparecen Prado, Pena (Penedo, Peniza) y Campo, en torno a los 10.000 cada uno. También tienen un peso elevado sobre la toponimia gallega Porto, Monte, Chousa, Casa y Pedra.

Galicia cuenta con más de 30.000 entidades de población y unas 3.700 parroquias, lo que se traduce en un incalculable patrimonio inmaterial de nombres. Algunos, pese a su peculiaridad, se repiten en concellos separados por kilómetros y para identificar a elementos que nada tienen que ver uno con otro. Así, en Vimianzo hay una Pena do Encanto que pone nombre a un grupo de rocas. El mismo topónimo se usa en Muras (Lugo) para un bosque autóctono ubicado en la aldea de Couce Mouro. O Cabrón es una llamura en Arteixo y, en Quintela de Leirado (Ourense), un monte. En el barrio de Teis, en Vigo, pasa a convertirse en una isla.

[Enlace la página de Galicia Nomeada]

Los hay específicos de una zona, según los registros facilitados por la RAG. El término ‘allada’ significa, según el investigador Porto Dapena, un pequeño entrante de mar de aguas tranquilas. El nombre figura hasta en veinte lugares de Valdoviño y Cedeira, por lo que es un topónimo específico de esta costa. Lo mismo ocurre con Cenza, procedente de Fervenza, que puede encontrarse en Viana do Bolo, Manzaneda o Vilariño de Conso, los tres separados por pocos kilómetros.

Un dos microtopónimos recollidos e validados pola RAG
Un dos microtopónimos recollidos e validados pola RAG

Las leyendas sobre mouros, seres mitológicos de la cultura gallega, se reparten por todo el territorio. «Son lendas que se están perdendo e que cómpre recoller xunto cos topónimos que as manteñen vivas», advierte Feijoo. Aparecen así numerosas Pena o Pedra da Moura, A Buraca da Moura o A Casa dos Mouros en las cuatro provincias. Existen topónimos formados por frases que dejan lugares curiosos como Onde a Casa de Prefecto, en Coristanco; O Rego de Lama que Treme, en Ramirás; Toxeiras que Baixan ao Candeiro, en Porto do Son; Onde Crían os Lobos, en Mondoñedo; Onde Farruco Puxo o Fol, en Cangas; y, Onde Morreu o Can de Bastián, en Lobios. Este concello del sur de Ourense cuenta con un buen surtido de topónimos relacionados con la muerte, como Onde Morreu Manuelciño, Onde Morreu Martiño y Onde Mataron o Home.

Loita contra o reloxo: «É un estado de emerxencia: ou se recupera agora ou pérdese»

Xosé Carlos García e Rocío Romar contribuíron na recollida de 1.500 nomes de lugares

No instituto Pintor Colmeiro, en Silleda, imprimiron os mapas do plan de ordenación municipal do concello para trocealo en aldeas, parroquias e lugares. Cada alumno levou consigo unha porción de territorio á casa para investigar o nome e lenda asociada a cada regato, outeiro ou penedo que puidesen atopar. «O departamento de galego traballou arreo», lembra Xoán Carlos García, profesor no centro e afeccionado a recoller o patrimonio inmaterial que lle rodea. Os mapas levaban na parte posterior da folla unha ficha na que ir anotando os microtopónimos, o nome da testemuña e a lenda, se a había, de cada punto. «Houbo quen trouxo 50», lembra García, que cifra a participación do alumnado no 95 %. «Mesmo exalumnos, xente do concello ou profesores contribuíron», salienta. Así, ata acadar uns 1.025 microtopónimos xeorreferenciados en Silleda.

Xosé Carlos García xunto a varios alumnos do IES Colmeiro que participan no proxecto
Xosé Carlos García xunto a varios alumnos do IES Colmeiro que participan no proxecto miguel souto

Cinco anos atrás, un grupo de alumnos coordinados polo docente gañaron o premio Antonio Fraguas logo de investigar a orixe da microtoponimia do concello a través de lendas ou de explicacións que contan os maiores. Aquel recoñecemento serviu para poñelos en contacto co escritor Gonzalo Navaza e Vicente Feijoo.

Coa creación de Galicia Nomeada, García e o resto de alumnos volcaron o traballo que xa tiñan recollido. E aínda continúan: cada mércores, canda un grupo de dez rapaces, xuntan de media uns 120 microtóponimos novos acompañados polo audio coa súa pronuncia. «Aos nenos pedimoslles que preguntaron aos maiores que significaba para eles eses sitios. Estaban moi agradecidos porque nunca lles preguntaran polo nome doun souto ou dun outeiro», apunta o profesor, que advirte da necesidade deste tipo de investigacións: «Segundo morre a xente maior, morren con eles eses nomes e lendas».

Os nomes do mar

Rocío Romar naceu e se criou en Fornelos, unha parroquia de Zas onde viven os seus pais e que, no mapa da Galicia Nomeada, conta con 88 nomes de lugares recompilados por ela. Imprimiu unha foto do mapa do catastro para que os maiores que acudían ao local social da asociación A Fonte de Fornelos foran identificando os nomes dos lugares. Debuxaban os polígonos nos planos pendurados na sala e engadían sobre eles a microtoponimia que Romar foi recollendo. Mesmo se desprazou ata os fogares das persoas que eran demasiados maiores para acudir ao centro. «Todo foi cotexado por tres testemuñas. Foron enchendo o mapa e, cando saíu a aplicación, funo subindo», explica. Aparecen así A Fontaíña, O Cotón ou Tras da Agra, nomes de territorios que abranguen varios ferrados na zona e que ían camiño de desaparecer.

A profesora Rocío Romar
A profesora Rocío Romar XOÁN A. SOLER

A seguinte pesquisa chegou cos alumnos de primeiro da ESO do IES Urbano Lugrís, en Malpica, onde imparte clase. Xunto a varios docentes do centro, desenvolveron un proxecto de talasonimia, a disciplina que estuda os nomes do mar. Desta volta colleu os mapas do Plan de Ordenación do Litoral, dende Razo ata Ponteceso, e distribuíu de novo por parroquias. «Cada rapaz levou unha parte á súa aldea para que os seus maiores colocaran nelas os nomes das furnas, illas, etcétera», salienta. Así, ata chegar a 500 nomes que foron cotexados pola Cofradía de Pescadores e o Fogar do Mar de Malpica.

«Se os avós faltan, todo este coñecemento desaparece. Os pais traballan co sónar, xa non teñen esa información», afirma Romar, que advirte sobre o «estado de emerxencia» do patrimonio inmaterial que nomea o territorio: «Hai escrituras dos anos 40 ou 50 cos topónimos castelanizados ou deturpados. Ou se recuperan agora ou pérdense irremediablemente».