Chegou ao mundo dos vivos cando os Reis Magos ían de retirada, foi un «druída humilde» moi amigo da vida. A galaxia Galicia expandiuse con el
16 may 2023 . Actualizado a las 21:02 h.Nunha vila de pequenas rúas chegou ao mundo dos vivos o 7 de xaneiro de 1913, cando ían de retirada os Reis Magos, o protagonista deste 17 de maio. Así o relata el, Francisco Fernández del Riego (Lourenzá, 1913 - Vigo, 2010), en Camiño andado, crónica da intensa vida dun home e un tempo. «Contáronme que me aleitara unha ama de cría, María de Masma. Cada día, cando se poñía o sol, pechábase no meu cuarto para me dar peito antes de durmir. Tiraba do armario unha botella de augardente. Mamaba eu así unha mestura de leite e líquido espirituoso...», comeza esa autobiografía que descobre a grolos ao rapaz que soñaba coas lendas de As mil e unha noites.
Del Riego fixo de Vilanova de Lourenzá o comezo de Galicia entre barcos de noz, cabalos de pataca e carros de nabo. Aqueles foron os xoguetes dos «anos máis felices», recorda Ana María Fernández del Riego, de 101 anos, a pequena dos once irmáns. Don Paco, xa de neno, era «o patriarca». Deses tempos nos que se acendeu a chama deste «home orquestra da cultura», en palabras do seus biógrafo Manuel Román, quentan os veráns en Foz, «divisando a beira da ría como unha suite de areeiros brancos».
Foi amigo da vida toda a vida, ata na guerra non civil. Tras a sublevación militar contra a República no 36, este antibelicista só tivo unha alternativa: agocharse; e o seu relato é o de todos os agochados. «O capitán ten un perfil enxoito e un mirar frío. O seu carácter (...) é o dun fanático da relixión e da milicia», escribe Del Riego en Diario da guerra.
Ao perfilar o home que quedou en Vigo para sempre tras a guerra, e que amou o seu mar («un mar protexido pola parede das Cíes», recolle en Conversas con Paco del Riego Perfecto Conde), o escritor e codirector de Luzes Manuel Rivas achega unha cita de Marcel Duchamp que revela que os verdadeiros creadores serían «aqueles capaces de habitar a dificultade da súa época». El, recorda o autor de Os libros arden mal, foi un dos primeiros lectores de El hombre rebelde, de Camus, en Galicia. «É importante axudar a lembrar. Hai que ter saudade do porvir —sinala—. Para iso, hai que ser non domesticado. É significativo cando, no 54, se fixo en Uruguai o encontro internacional da Unesco. E Del Riego levou ese manifesto que tanto incomodou ao réxime español, no que se denuncia a situación do galego. El sempre foi do partido inconformista».
Viaxeiro da cabeza aos pés por Galicia (con Castelao, con Bóveda, con Vilar Ponte, Picallo, Paz Andrade...), no 53 foi coa muller da súa vida, Evelina, a París na procura do tempo perdido. Daquela fican as Memorias do París literario, publicadas este 2023 ao coidado de Malores Villanueva, á que entregou antes de morrer un orixinal no que saboreamos París en compañía de Proust ou Cécile Sorel.
A el debémoslle Historia da literatura galega, o Diccionario de escritores e Letras do noso tempo, tres monumentos que destaca sobre o resto da súa obra Héctor Cajaraville, autor de O legado silandeiro. Debémoslle a construción do século XX nun galego universal, a fundación da editorial Galaxia e a invención do Día das Letras Galegas e a Fundación Penzol.
Non perdan de ver o magnífico documental por capítulos que fixo sobre Paco del Riego a RAG.
Dun xantar en Redondela co amigo Cunqueiro
Tamén as chanzas e o optimismo fronte tempos e homes escuros. E o feito de ter ao mellor Cunqueiro. «Se temos a Álvaro Cunqueiro na literatura galega é pola teimosía de Del Riego. Cando Cunqueiro perdeu o favor do réxime en Madrid, nos anos 40, e volveu para Mondoñedo triste e melancólico, don Paco exerceu de amigo e de psicólogo, e ao tempo rescatouno para a nosa literatura», recorda Román.
Do «druída humilde, nada vaidoso» que é don Paco no ollar de Rivas —«druída e maquinista, 'maquinista de La General', con esa dobre condición de conectar coa tradición e co futuro»—, agasállanos o poeta cunha anécdota nos anos setenta na biblioteca que dirixía no xardín de San Carlos, da Coruña, Miguel González Garcés. «Había unha presentación de Cunqueiro ás catro, e Garcés estaba alí, encollido, inquedo... Deron as catro e media e non había noticia. Cunqueiro viña de Vigo e deron as cinco e non chegara. Garcés nerviosísimo, murmurando, dando voltas. Agardamos dúas horas, polo menos. Ás seis entran na sala, absolutamente sorrintes, Cunqueiro e Del Riego. Sentan todos rubicundos. E di Cunqueiro: 'É que paramos a comer en Redondela e non saben vostedes como se come en Redondela! E empezaron a contarnos o menú...».
«Morrerei co puro na boca», díxolle nunha entrevista a Begoña R. Sotelino. Co puro e cos personaxes da súa infancia e os topónimos da comarca onde naceu, conta Malores Villanueva.
Nin o último día esqueceu os nomes propios.
