Malores Villanueva, a memoria final de Fernández del Riego: «Don Paco sempre estaba facendo país, ata cando ía a Balaídos»
FUGAS
Maniático, xeneroso, hiperpuntual, festeiro e de chanzas, a Del Riego chamábano O Bicicleta polo rápido que era. «El é o século XX de Galicia», afirma Malores Villanueva, que tratou o autor os últimos anos, nas derradeiras horas, e firma un retrato que achega a cara íntima do Xoán XXIII da Real Academia Galega
11 may 2023 . Actualizado a las 16:47 h.A Francisco Fernández del Riego (Vilanova de Lourenzá, 7 de xaneiro de 1913 ? Vigo, 26 de novembro de 2010), homenaxeado no Día das Letras 2023, había que chegarlle puntual e saber darlle a man. «Cando o fun coñecer, el tiña 94 anos —revela Malores Villanueva, autora de Francisco Fernández del Riego, un loitador pola idea de Galicia, retrato substancioso que se desfai no padal como o tempo de lecer—. Dixéronme: 'Sube ao seu despacho e non lle apertes moito a man, porque lle molesta'. Así fixen, e cando marchei volvín a darlle a man moi suaviño. E díxome: 'Darasme dous bicos, non?'. Era unha persoa moi próxima, que enseguida che daba confianza. El era o século XX de Galicia, estaba en todo», condensa a profesora e escritora que tratou a Del Riego nas horas derradeiras. Desde ese coñecemento de tratarse co autor de Lourenzá cada venres, sen faltar un, dos últimos tres anos de vida do autor, Villanueva compón un sólido retrato humano, íntimo, que revela sorprendentes anecdótas.
—Como coñeceu a este construtor dunha «Galicia dona de seu», que poderiamos chamar, ao estilo de hoxe, empoderada?
—Facendo a miña tese de doutoramento sobre a editorial Galaxia, tres anos antes de que el falecese. Cheguei á Fundación Penzol a buscar nos arquivos. El estaba arriba, no seu despacho. Era unha figura central, a única viva que estaba en disposición de narrar os feitos. Achegueime así: cunha chea de preguntas e el enseguida mostrouse encantado, porque lle gustaba moito rodearse de xente nova, axudar á xente que comezaba.
—Como se forxou a súa amizade?
—«Volves o venres que vén», dicíame el sempre cando ía. Pero chegou un momento en que eu non tiña preguntas! Non avanzaba tan rapidamente na miña tese... Entón eu inventaba calquera cousa para ir. Creo que non fallei un só venres deses tres anos. Ao final, o que eu facía era lerlle artigos que gardaba el durante a semana porque lle interesaban. Líallos porque el xa non podía ler. Xantabamos na súa casa. Despois de xantar, el sempre me dicía: «E agora imos traballar». Con 94, 95, 96 anos, tiña o espírito dun mozo.
—Begoña R. Sotelino describiuno nun artigo neste diario como «Don Urxencias». Era moi impaciente?
—Eu xa o coñecín nunhas circunstancias nas que tiña mermada a vista e a mobilidade. Sempre o vin como unha persoa preocupada por todo o que acontecía ao seu redor. O último día, que estaba canso, esgotado, tíñame igualmente para ler artigos. El non aturaba a impuntualidade. Eu sempre timbraba na súa casa cando soaba a campá da Colexiata. Un día díxome: «Mira, isto non é un cuartel! Podes chegar á hora que queiras...». El tamén rompía de vez en cando as súas propias regras.
—«Galicia como país propio», o seu feito diferencial, é a medula de toda a súa obra e a súa vida?
—Foi a idea que guiou toda a súa vida: que Galicia non era unha xeografía habitada, que tiña un carácter diferencial. Dende os 18 anos, en que el é consciente diso en Madrid cando escoita a outros estudantes rirse do acento galego, e, en lugar de sentir complexo, sente orgullo. Don Paco axudou na construción dunha Galicia dona de seu en circunstancias que foron moi adversas.
—Coa retranca suavizou a dor e o terror dos anos escuros, da guerra e a ditadura?
—Sempre era quen de contar unha chanza para que sorrises, falando da guerra, de cando pasou fame... Tiña o punto positivo de saber poñerlle humor ao terror.
—Conta ao comezo deste libro que foi un regalo adiado de Reis.
—Si. Naceu o 7 de xaneiro e el contábao así. Era un agasallo especial, porque foi o primeiro de moitos fillos que tiveron os seus país. Na última parte do libro, no capítulo «Tempo de lecer», conto que el gustaba moito das festas, dos xantares, das conversas, dos cafés. Gustáballe disfrazarse (mesmo de muller), nadar, pasear, viaxar, cantar, entoar A miña burriña... Era moi disfrutón. Foi un agasallo de Reis tardío para os seus pais e para Galicia tamén.
—Di que Don Paco «era como o século XX»; convulso, enérxico, cheo de contratempos e accións, mais finalmente conciliador?
—El foi unha ponte dende o exilio en Bos Aires, unha ponte dos que quedaban da Xeración Nós e unha ponte tamén cos novos. Méndez Ferrín con 19 anos deixa no seu despacho o seu primeiro libro de relatos, Percival e outras historias, e pídelle a el o prólogo. Cando lle manda Os vellos non deben de namorarse a Novoneyra, a un Novoneyra mozo, este pregunta: «Quen é este autor que tan ben escribe e coñece ao pobo galego?». Non coñecía a Castelao.
—Mesmo foi unha ponte cos autores galegos que optaran por escribir en castelán.
—Don Paco traduce ao galego La familia de Pascual Duarte, de Cela, e é quen rescata a Cunqueiro! Que sería de nós sen Cunqueiro... E el quen insiste unha carta tras outra en que volva a escribir. E Cunqueiro manda un capítulo do Merlín e familia... e despois outro capítulo. Don Paco consegue, coa súa teimosía, con perseveranza que Cunqueiro volva escribir en galego. Cunqueiro era unha debilidade que tiña don Paco. El sempre dicía que Cunqueiro era a persoa máis excepcional que coñecera.
—Outra debilidade confesa, o fútbol, o Celta...
—Si. Os domingos ía ao fútbol, a Balaídos, pero non en chándal, senón traxeado como se fose á Scala de Milán! Dicían que era bo xogador, alcumábano o Bicicleta polo rápido que era.
—A el debémoslle o 17 de maio, o Día das Letras Galegas?
—Si. El sempre dicía: 'Eu son un executivo'. Quería unha festa das letras xa dende 1933, e cando entrou na Real Academia no 60 fixo a proposta. El tiña moi claro que a data tiña que ser en época lectiva. E así en 1963 dedícase a Rosalía o primeiro Día das Letras Galegas, en 17 de maio como homenaxe á data de publicación de Cantares Gallegos. Onde outros soñaban, don Paco executaba proxectos.
—Morreu ocupado e co puro na boca?
—Dicía que quería morrer cos pés na Penzol e puro na boca, e case o consegue. Sí, ata o último momento fumaba o puro e tomaba un chupito de Whisky. Ata o último día. Creo que deixou de publicar en La Voz de Galicia dous meses antes de falecer. Mandara moitísimos artigos, tiña un bo fondo de armario!, e dicía: «Aínda vou morrer, e van sacar na Voz os artigos...».
Francisco Fernández del Riego nun só fito.
—É imposible destacar un só en 97 anos tan activos. Foi importante en cada década da súa vida para Galicia. A editorial Galaxia. A Fundación Penzol. Ou cando entra con 80 anos como presidente da Real Academia Galega, e pensan que non vai facer moito... El cámbiaa totalmente! Fálase del como o Xoán XXIII da Real Academia. Dinamiza por completo a institución, inicia a dixitalización. Introduciu os ordenadores na Penzol. «Eu, que non pasei da máquina de escribir!, pero superei a Otero Pedrayo, que non pasou da pluma estilográfica», dicía. El sempre apostou por modernizar, por iso quixen poñer no libro unha foto de portada na que ao mellor non se recoñece. El tiña, con 94 anos, un espírito novo. As imaxes máis tópicas son del de maior, pero o seu era o espírito dun novo. O que fixo na Academia é significativo, estivo catro anos e podía estar de presidente un segundo mandato, pero marchou. Dicía: «Eu xa fixen o que tiña que facer. Hai que deixar paso aos novos». Antes, o presidente da RAG era vitalicio. Xa podías estar chocho, que non tiñas por que marchar de alí...
—Dende neno, conta neste retrato, soñaba con ser escritor. Máis que un escritor, como deixou escrito, foi finalmente un patriota, un patriota que non matou, construíu co amor pola patria.
—Dedica esta biografía sobre Del Riego a súa filla Mariña. É un libro que comeza ollando o futuro dende a portada e tamén dende esa dedicatoria á súa pequena, como unha invitación a ser consciente do traballo e o amor por Galicia que guiou a vida e a obra de don Paco.
—A miña filla nese momento en que eu pecho o libro ten dez meses. Gustaríame que algún día se achegase á biografía de don Paco e atopase moito dela. Educareina para que teña eses valores, ese compromiso co que somos, co que dicía don Paco sobre que Galicia non é unha xeografía habitada, que é un país propio, cunha cultura propia. Coñecer a don Paco reforzou seguro o que sentía e o que eu era, o amor pola lingua dos meus pais. Pero coñecer a persoas así non deixa de ser un reforzo na estima polo propio e oxalá eu sexa quen de transmitirllo a miña filla.